Şähär şartlarında tatarnı saqlap qalunı, qayber belgeçlär mäxällä tözüdä kürälär. Yäğni, urtaq ber mäçet, mäktäp, häm başqa sotsial' könküreş binaları bulğan ayırım ber mäxällä bulıp yäşäwdä. Mäsälän, säyäsät fännäre doktorı Räfiq Möxämmätşin şundıy fikerdä. Monnan tış, başqa ğalim, cämäğät eşlekleläre dä şundıy qaraşta toralar. Häm ürnäk itep Finländiädä yäşäwçe tatarlarnı kiterälär. Milli äydämannarı tarafınnan Mäxxälä oyıştıru konsepsiäse dä eşlängän ide. Tatar xalqınıñ milli mäclese bu konsepsiäne qabul itte monnan berniçä yıl elek. Bu älbättä teoretik, näzäri yassılıqtağı ğämällär. Ä Qazanda yäşäwçe, “Mäxällä” dip atalğan ictimaği oyışma citäkçese Nazıym Xämitov bu näzäri, teoretik mä’sälälärgä bik birelep tormağan. Qazannıñ Därwişlär bistäsendä, üze yäşi torğan yort yanındağı ärämälektä mäxällä oyıştırğan. Döres, mäxällä bik üzençälekle. İke yıl buyına Nazıym äfände ärämälekne çistartıp, anda quaq, ağaçlar utırtqan. İke-öç sutıy cirne, tirä yaqtan taqtalar tuplap, qoyma belän urap alğan. Häm anda, cir astında quış yasap, cir östendä taqtadan şatır qorıp, namaz uqıy torğan urın buldırğan. Ayırım ber urında Färeştälär urını da, sarqıp torğan çişmä dä bar. Bu urınğa elmä taqta da quyğan. Älege üzençälekle mäxälläne, Nazıym Xämitov bu könnärdä räsmi açu tantanası uzdırdı. Azatlıq xäbärçese belän bulğan söyläşüdä, Nazıym äfände, älegä bu mäxällägä yörüçelär yuq, açıldıq qına bit dip belderde.
Döres, Mäxällä konsepsiäsendä buyınça köçle ber strukturadan, ayırım orğannardan torırğa tieş. Yäğni, ul küpmeder däräcädä cirle üzidarä funksiälären başqara. İldus Ämirxan citäkçelegendäge ber törkem tatar zıyalıları milli nigezdä tözelgän mäxällä Rusiä konstitutsiäsenä dä, Tatarstannıqına da qarşı kilmi dip beldergännär ide. Häm şul uq Qazannıñ Därwişlär bistäsendä mäxällä turındağı konsepiägä nigezlänep eş itä başlağannar ide. Läkin bu eş tuqtap qaldı.
Därwişlär bistäsendä bu könnärdä açılğan, Nazıym Xämitov ärämälektä tözegän mäxällä eşläp kitärme, yuqmı, waqıt kürsäter anısı. Eş bit başqada. Yükädä çikläwek. Tatar milli yañarışında mäxällägä tartılu başlandı. Monı inde bik qup töbäklärdä, bigräk tä Tatarstannan çittä küzätergä bula. Milli häm dini cämäğätçelek, urtaq bulıp, mäxällä tözi, şunıñ qısalarında Mäçeten buldıra, mädräsäsen aça, tatarlarnıñ isemlegen buldıra häm başqa mä’sälälärne xäl itä. Mäsälän, mondıy küreneşne Räzän ölkäsendäge Qasıym şähärendä kürergä bula. Äye, bu Qasıym xanlığınıñ başqalası. Tatarlar monda 500 äp kenä qalğan bulsa da, milli yañarışnıñ şuşı mäxällä ısulın saylağannar alar. Qazanğa kilgändä, Qazandağı yähüdilär köçle mäxällä bulıp toralar. Başqalanıñ üzägendä sinogoga binası ğıybädätxanä rolen genä ütämi, monda yäşlär klubı, milli aşxanä, törle däreslär , kurslar oyıştırılğan. Yähüd mäxälläse qarşında teatr, ansambl' eşläp kilä. Gäzit çığa. Sport qumandıları bar. Şundıy uq yünäleştä Finländiädäge tatar cämğiäte dä eş alıp bara.
Säyäsät fännäre doktorı Räfiq Möxämmätşin tatarnıñ kiläçäk üseşe şähär şartlarında eksterritorial', yäğni ber cirlekkä bäylänmägän mäxällä tözep yäşäwdä kürä.
Räfis Cämdixan
