Accessibility links

" Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” Prof. Dr. Nadir Däwlät 5. kisäk


Ütkän programmabızda Koreada urnaşqan törek-tatarlarlarğa tuqtaldıq.

Yıraq Könçığış törle illärenä taralğan törek-tatarlar Yaponiäda san yağınnan az bulsalar da çağıştarmaça möhim ber pozitsiägä iälär ide. Çönki Yaponiänıñ tışqı politiqasında Möselman buluları arqılı bäyälänälär ide. Menä şul säbäple bulsa kiräk Yaponiädağı Möselman törek-tatarlarğa qayber dini häm mädäni xaqlar birelde, matdi yärdäm kürsätelde. 1930-nçe yıllarda Koreya belän Mançurya, xättä Qıtaynıñ tönyağı yapon täyesire astına kergän bulıp törek-tatarlar menä şul yapon säyäsäteneñ bälki dä ber instrumentına ävereldelär. Menä şuşı qısada Yıraq Könçığış törek-tatar tarixında öç şäxes: Gabdelräşid İbrahim, Gabdelxay Korbanali häm Ğayaz İsxaqi şunduq dikqatne cälep itälär.

1920 yıllarnıñ urtalarında Yaponiädäge tatarlarnıñ sanı 500 dän kübräk ide dip farazlana. Bolarnıñ, hiçşiksez, 100-200е başqala bulğan Tokioda yäşilär ide. 1937-nçe yılğa kilgändä isä bu sannıñ 3 meñgä citkän ide digän fiker dä bar. Tokioda da alarnıñ sannarı 400-gä citkän ide. Tokioda urnaşqan tatarlar berençe bularaq 1925 yılnıñ yanvarendä Mäxällä-i İslamiäne barlıqqa kiterdelär. Mäxälläneñ häm soñraq açılaçaq mäktäpneñ citäkçelegenä imam häm mödärris Möxämmäd Abdelxäy Qorbanğali (1892-1972) kitertelde. 1931-nçe yılda Yoyoği-Tomiğay mäxälläsendä № 1461 adresqa terkälgän bina satıp alındı häm mäktäp bire küçte. Monı satıp alğanda yapon räsmi şäxesläre dä öleş kerttelär häm bina Qorbanali isemenä terkälde. Binanı açu tantanasında Premyer-ministr İnuqai Tetsuto, elekke Eçke eşlär, Yustitsiä ministrları, 20läp general, 30läp deputat häm yapon millätçeläreneñ atası Toyoma Mitsurunıñ da qatnaşuı, Yaponiänıñ Möselman xalıqlarına birgän ähämiäten bik möhim kürsetkeçe ide. 1937 yılda altı sıynıflı berençe mäktäp häm monnan tış ike sıynıflı uqıtuçılar mäktäbe dä eşli başladı. Şul räweşle ul sigez sıynıflı mäktäpkä äverelde, läkin monda uquçılar sanı berqayçan da 25tän artmadı.

Tokio cämğıäteneñ iñ zur uñışlarınnan berse – 1930 yılda 1.100 yena bäyäsenä Törkiädän kiterelgän ğaräpçä xärefle ber matbağa satıp alu ide. Bastıru eşlären imam Qorbanğali, uqıtuçılar, soñraq uquçılar häm ber-ike yapon başqardılar. Matbuğatta ğadättä dini eçtälekle kitaplar basıldı. İñ ähämiätle äsärlär bulıp 1933 yılda biş tom bulıp basılğan (barlığı 647 bit) Gabdulla Tuqay Mäcmuğa Asarı, 1934 yılda näşer itelgän Qorän Kärim Musxaf Şärif (578 bitle) sanala. Yapon xökümätetneñ zur maddi yärdäme belän basılğan bu izge kitap Mısır, Äfganistan, Ğiraq kebek 33 ilgä cibärelä.

Bu näşriätta biş yıl däwamında (1932-1937) “Yapon Möxbire” isemle ber jurnal basılıp kilde. Jurnal ğadättä Yaponiä belän tanıştıru maqsatı belän näşer itelgän. Roqıya Möxämmädiş (1908-1989) (tübengä qara) üzeneñ istäleklärendä bu jurnal öçen Yaponiä turında yazılğan turistlar öçen äzerlängän broşüralarnı aqtaruı, igliz telennän turıdan-turı tärcemä itüe, monıñ öçen uqıtuçı eş xaqı östenä ayırım ber aqça aluı turında yaza. Monıñ belän bergä jurnalda Abduräşid İbraxim, Qorbanğali Ğayaz turında da yazılğan mäqälälär urın alıp torğan. Baştaraq yapon xökemdarları jurnal ğaräp xärefläre belän basılğanlıqtan ğaräp telendä buluına häm İslam dönyasına Yaponiäne tanıtuına ışanıp kildelär. Şul säbäple möselmannar küpläp yäşägän ölkälärgä yunältte. Läkin matbuğat eşçänlege 1937 yıldan soñ tuqtağan, çönki Qorbanğalineñ şul waqıtlarda yapon xaqimiäte tarafınnan Dal''niyğa sörelüennän (Oktäber 1934-tä sörelde yäki yapon şpionı bulıp cibärelde kebek dägvälär dä bar) qabat ayaqqa basıp kitä almadı. İkençe Dönya suğışınnan soñ 1949 yılda barı tik ber Qorän täfsire genä basılıp çığa aldı.

Yapon xökümäte İslam illärenä häm Möselman xalıqlarğa qarata propaganda yasawğa ähäxmiät birüwe arqılı Tokiodağı cämğayätneñ mäçet salu telägen tulısınça yaqladı. Mitsubişi kebek 11 zur şirkätneñ unar meñ ien belän sponsorlıq itüenä yapon räsmi dairäläre tarafınnan tämin itelgän ide. Näticädä 1938-nçe yılnıñ 12-nçe mayenda Tokio İslam mäçete zur ber tantana belän ğibädätkä açıldı. Gabdürräşid İbrahim açu doğası uqıdı, yapon aldınğı millätçelärennän Toyoma Mitsuri da tasmanı kiste. Yaponiänıñ aldınğı säyäsätçelärennän tış, çit illärdän Qıtay möselmannarınnan, Rusiä möçelmannarınnan wäkillär, Mäkkädän qayber şäxeslär, Yämän taxtınıñ varise Xösäyen, İtaliä ilçese bu yolağa qatnaşuçılar arasında buldılar. Läkin Törkiä Cömhüriäte wäkile yolağa qatnaşmadı. Qorbanalinıñ yoldızı inde sürelgän bulu säbäple, qart bulsa da Gabdürräşid İbrahim Tokio mäçeteneñ räsmi imamı itep bilgelände.

Prof. Dr. Nadir DÄWLÄT-neñ “ Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” isemle xezmätennän өzeklär tıñladığız. Däwamı kiläse tapşıruwıbızda.
XS
SM
MD
LG