Accessibility links

Кайнар хәбәр

”Tatarstan” jurnalı, Bulat Soltanbäkov: ”Genseknıñ berençe qorbanı”


Bu atnada bez alda wäğdä itkänebezçä, “Tatarstan” jurnalınıñ 7-8 sannarına küzätüne däwam itäbez. Ul “Meñyıllıq - däwerlär qapqası”digän isem astında basılğan.

Bäyräm aldınnan uylanular säxifäsendä jurnalist häm yazuçı Marsel'' Zaripov “Bar qalağa Başqala” dip isemlängän yazmasında: “ Millionlı şähärneñ bügenge tormışı- elekkege yıllarnıñ däwamı ul”,-dip başlıy süzen. “ Şähär xalqı 100 meñ keşegä qädär- tuğız ğasırda, ä million keşegä ber yegermençe ğasır eçendä citkän ”,-di ul.

Tarix fännäre kandidatı İskändär İzmaylov “Böyek İdel yulı: ütkäne , bügengese, kiläçäge” digän isem astında ( yazmadan özek): “Böyek İdel yulınıñ Yevropa häm Aziä xalıqları yazmışında ğayät zur dön''yaküläm – tarixi rol'' uynawı härkemgä mäğlüm fakt”,-di. Bik borınğı zamannardan uq İske dönya aşa bik küp säwdä yulları uzğan. Urta ğasırnıñ başlanğıç çorında alar barısı da Qıtaydan, Urta Diñgez buylarına qädär suzılğan, tarixqa “Böyek yefäk yulı” bulıp kerep qalğan tarixi- mädäni xalıqara aralaşu yulına tege yäki bu däräcädä totaşqan bulğan”,- dip yaza.Häm 8-9, 10 ğasırlarda säwdäneñ üseşe turında da yazıp çığa ul. Jurnalda Üzeneñ sänäğäte häm säwdäse buyınça Qazan şähäre Rossiä imperiäse guberna şähärläreneñ iñ kürenekleläre sanına kerä ”, - dip yazğan Qazan jurnalistikasına nigez saluçı, tuğan yaqnı öyränü belgeçe Mixail Rıbuşkinnıñ fikerlären kiterä.

Sankt-Peterburg gubernatorı Valentina Matveenko da, Mäskäw şähäre merı Yuri Lujkov ta Qazan turında fiker yörtkändä anıñ tarixın da bügengesen dä tatarlar tormışı belän iskä alalar.

“Peterburgnıñ tatar cämğiäte- şähärneñ yäştäşe. 1703 yılda Peterburgqa nigez salğanda da Quyan utrawında yortlar qorğan tatarlarnı Peterburgnıñ cirle xalqı dip sanarğa bula”.- di ul . Ä Yuri Lujkov :“Qazannıñ yubiley- böten Rossiä bäyräme! Rossiä başqalasındağı här unikençe keşe tatar bulıp çığa” digän fiker äytä.

Dönyanıñ iñ zur mädäni- tarixi muzey komplekslarınıñ berse bulğan Peterburgtağı Ermitajda Böyek Bolğarğa nigez salğan Kubrat xannıñ häm Altın Urda çorı xäzinäläre saqlana. “Anda Altın Urda tarixı häm mädäniäte buyınça barlığı öç zal eşli ( 15 meñgä yaqın eksponat). Ul çornıñ küpsanlı altın häm kömeş äyberläre yabıq zalda urnaştırılğan häm anda ütüdä çiklängän”,-dip yaza YÄ.Şäfıykov üz yazmasında. Altın Urdanıñ zärkän sänğäte şähärlärdä üseş ala. Ul şähär däwläte bulıp sanala. Altınurdalılarnıñ bu böyek sänğäte ruslarnıñ altın-kömeştän ürep yasalğan zärkän eşlänmälärenä dä yoğıntı yasağan. Äy tik, Monomaxnıñ baş kieme şul uq Altın Urdada yäki inde Urda ostaları tarafınnan Mäskäwdä eşlängän ”, - di ul .

Tatarlarnıñ şundıy qazanışları bulsa da, ğasırlar däftäre digän säxifädä professor Bulat Soltanbekovnıñ “Genseknıñ berençe qorbanı”dip isemlängän yazmasında “XX yözneñ böyek säyäsätçelärennän häm SSSR da partiä- däwlät eşlekleläre arasındağı “dissidentlar” dan berse sanalğan böyek şäxes Mirsäyet Soltanğaliewneñ tormışı häm yazmışı turında mäğlümat birä.

“Ul 1920 yılnıñ başında Rossiäneñ möselmannar yäşägän töbäklärendä iñ kürenekle wä abruylı lider bularaq tanıla. 1923 yılda Stalinnıñ yaqın yärdämçese bularaq, Mäskäwdä möhim däwlät eşçänlege alıp bara. Narkomnatsta Tatarstan wäkile bulıp tora. Bik küp cawaplı eşlär başqara. Anıñ fikere belän Lenin häm Stalin da isäpläşä. Ämma Komintern Kongressınıñ milli-kolonial'' mäs’älälärgä qarağan qararların äzerlägändä ul Lenin belän bäxäskä kerä . Partiäneñ XII s''yezdında milli seksiä utırışında Soltanğaliewneñ yalqınlı çığışı Stalinnıñ fikere belän qapma-qarşı bäreleşüneñ iñ yuğarı noqtasına citä. 1923 yılnıñ 4 mayında Komintern binasında anı qulğa alalar....

Ämma ul cir yözendä milli azatlıq xäräkäteneñ kiläçäk yazmışı xaqında haman tiräntenräk uylana başlıy.

Häm Soltanğaliewneñ yazmışı tora-bara Kreml''dä xäl qılına.

“Üzenä birelgän barça mölkätne konfiskatsiäläp, iñ yuğarı cinayät qullanırğa- atarğa.” SSSR Verxovnıy Sovetı Prezidiumı ğayıpläwne yolu üteneçen kire qağa – xökem 1940 yılnıñ 28 ğinwarında ütälä. ”dip yaza professor Bulat Soltanbäkov, Tatarstan jurnalınıñ bu sannarında. Jurnalda tağın Urta Aziäneñ Qazağıstan xalıqlarınıñ mädäni-mäğrifätçelek xäräkätendä tatar zıyalılarınıñ role(19 ğasırnıñ ikençe yartısı-20гасыр başı)dip isemlängän yazma da urın alğan. Ciñü köne säxifäsendä “Tatarlar- batırlar” digän yazması belän Şahinur Mostafinnıñ häm Rafael'' Mostafinnıñ Musa Cälilneñ yazğan soñğı xatınıñ faciğäle yazmışı belän tanışırğa bula. Azat Axunovnıñ yazması “Tatar yegete” dip atala. Ul Reyxstagqa bayraq qadağan ölkän serjant Ğazetdin Zahitovnıñ faciğäle yazmışı turında “ğädellek ciñep çığarmı. Belmim. Waqıt kürsäter” ,- dip tämamlıy süzen.

Razil Väliev “Min yöräk belän uylıym”dip isemlängän mäqäläsen Tufan Miñnullinnıñ 70 yäşlek yubileyena bağışlağan “Tatarnıñ böyek şağire Xäsän Tufannan soñ tağın ber tapqır Tufan isemen aqlaw, ädäbiät diñgezendä yuğalmıyça, şul isem belän tağın ber tapqır böten xalıqqa tanılu, dan qazanu- üze ber moğcizadır !,- dip yaza avtor Tufan Miñnullin turında.

Jurnalnıñ soñğı bitläreneñ bersendä 1907 yılda yazılğan Ğabdulla Tuqaynıñ cırğa küçkän “Par at” şiğereneñ tulı variantı birelgän . Şulay uq İske tatar bistäsendä 100 yıl elek tözelgän danlıqlı Şamil yortınıñ bügenge köndä biredä xalqıbıznıñ söyekle şağire Ğabdulla Tuqaynıñ muzey fotosı urın alğan. Ul binanıñ bizäkläre älegä qädär bik matur , yaxşı saqlanğan. Nindider ber garmoniäne saqlağan bu bina da, Qazannıñ bügenge simvolı bulğan Qol Şärif mäçete dä, Piramida küñel açu kompleksı da, häm äle tözeläçäk yaña “Qazan –Siti” kompleksı da bolar bar da Qazannıñ kiläçägen bilgeläyäçäk. Qazannıñ arxitektorları anı İdel buyı şähäre başqalası ğına tügel, xalıqara däräcädäge başqala bulsın öçen tırışuları turında Alsou Musinanıñ “Başqalanıñ yaña yöze dip isemlängän yazmasınnan tanışırğa bula. “Tatarstan” jurnalınıñ soñğı sanı 114 bit bulıp çıqqan. Jurnalnıñ baş möxärrire Rifat Fättäxov jurnalnıñ soñğı bitendä jurnal uquçılarğa Qazannıñ 1000 yılllıq yubiley uñayınnan qotlaw süzläre belän çığıp:“Älege yubiley, ber yaqtan, küpğasırlıq ütkännärebezgä bäye birü zarurlığın şart itep quysa, ikençe yaqtan, kiläçäk ofığına küz salırğa, plan-maqsatlar qorırğa häm perspektivalarnı bilgeläwne taläp itä”,- di ul. Häm bıyılğısı yıl bezneñ öçen ikelätä yubiley- jurnalıbızğa dekaber ayında 85 yıl tula“,- dip belderä ul. “Tatarstan”jurnalı Qazan yübileyına jurnalistlarnıñ matur ber büläge.

Mälikä Basıyr .

XS
SM
MD
LG