Azatlıq radiosın tıñlawçılar belä – Mordoviä tatarlarınıñ ğorurlığı bulğan xalıq cırların saqlawçı Abdulla Krotov bıyıl 17 yanwar'da üzeneñ tuğan İsa awılında wafat buldı.
Küptän tügel Qazanda Abdulla abıy Krotov saqlap qalğan cırlar yazdırılğan ber muzıkal' kompakt-disk bastırılıp çıqtı. Bu disknı tözüçe häm cırların başqaruçı Abdulla Krotovnıñ awıldaşı, xäzer Qazanda yäşäwçe Kärim İbrahim ulı Dolotkazin. Kärim abıy yäş çağınnan uq Abdulla Krotovnıñ cırların yaratıp cırlıy bulğan. Häm nixayät, äle bu cırlarnı kompakt-disk itep çığara aldı. Şulsı ğına ükeneçkä qaldı – Abdulla abıy Krotov üze bu kompakt-disknı qulına alalmıy inde xäzer.
Mordoviänıñ Kadoşkin rayonında urnaşqan İsa awılınnan küp kenä kürenekle keşelär çıqqan. Şular arasına, xiçşiksez, Kärim abıy da kerä. İsa awılı xalqınıñ üz cırları da bar, “Tuğan awılım, İsa suı”. Şul İsa awılınnan çığuçılar mäcleskä cıyılsa, xiçşiksez şul cırnı cırlıylar. Kompakt-disk ta şul cır belän başlana.
Tuğan awılım minem, İsa suı,
Sunı küçkäç şunduq bolını.
Şunda ütte minem balaçağım
Sagıynmastay tügel urını.
Şunda ütte minem balaçağım
Sagıynmastay tügel urını.
Kärim abıy Dolotkazin İsa awılı mäktäben beterep, 1950-51 yıllarda Lämberädä pedagogiä uçilişçesında ber yıl uqi, ämma anıñ küñele gel Qazanğa aşqına. Şulay itep, Kärim Dolotkazin Qazan universitetına uqırğa kerä häm 1958 yılda anı tämamlıy. Ğazet-jurnallarda eşli, komsomolnıñ ölkä komitetında, Mäskäwdä aspiranturada uqi, dissertatsiäsen yaqlap ekonomiqa fännäre kandidatı bula. Ozaq yıllar Qazan pedagogiä institutında dotsent bulıp eşli.
Ämma Kärim abıy tuğan İsa awılın berqayçan da onıtmıy, yış qına awılğa qaytıp, Abdulla abıy Krotov belän oçraşa, añardan tağın da xalıq cırlarınıñ neçkäleklären öyränä bara.
Kärim abıy Dolotkazin küptän tügel üzeneñ dustı Wäli Tumparovnıñ yubileena Saranskiğa kilgän ide häm “Azatlıq” radiosı öçen interv'yu birde.
– Kärim äfände, sez üzegezneñ berençe diskıgıznı bastırıp çığarğansız...
– Bu diskqa 15 cır yazılğan. Şularnıñ kübese Abdulla Krotov repertuarınnan. Şulay uq monda yazıldı tatar xalıq cırları häm tatar kompozitorlarınıñ cırları. Şuşı disknı çığaruda miña bik zur yärdäm kürsätte ike keşe, professional' kompozitorlar, professional' muzıykantlar, Tatarstannıñ xalıq artistı Abubäkär Fuat häm Tatarstannıñ atqazanğan artistı Äxmät Kärimov. Alar, berençedän, muzıkanı äybät belälär, ikese dä yuğarı muzıkal' uqu yortın betergännär. İkençedän, bezneñ yaqlardağı, bigräk tä Abdulla abzıynıñ cırları, alarğa bik oşıy häm ul cırlarğa, muzıkal' belgeçlär bularaq, bik zur bäya birälär.
Abdulla abzıynı min bik yaratıdır idem. Yäştän uq anıñ cırların tıñlap, bik xäyran qalıp tıñlıy idem, küp cırların ottım min. Xäzergä qadär anıñ cırları küñelemdä yañğırıy, şunıñ eçen bez, Abdulla abzıy wafat bulğaç, şuşı disknı duslar belän çığarırğa buldıq.
– Möxämmätkärim äfände, seznen bu diskıygıyzda unbiş yır disez. Şul unbiş yırdan Abdulla Krotovtan yazılğan yırlar, dimäk, ul xalıq yırları, mişär yırları, şulaymı?
– Döres, Abdulla Krotov abzıynıñ cırları, älbättä, mişär cırları. Şul unbiş yırnıñ unına yaqın bezneñ awılda tuğan, bezneñ awılda yañğırağan, Abdulla abzıynıñ cırları bula. Qalğannarı tatar xalıq cırları häm tatar kompozitorları cırları. Menä, Qazanda min yäşim, xezmät itäm, qazanlılar şuşı cırlarnı bik tıñlap yaratalar. Xätta “Äbdelmän qupiç” digän cırnı, Abdulla azbıy anı bik yaratadır ide cırlarğa, şuşı cırnı bik küp keşe xätta berençe tapqır işetä işetmägännäre dä. Duslar arasında, menä, miña äyttelär: “Abdulla abzıydan yazılğan cırlar bötenese bik matur yañğırıy muzıykal' yaqtan häm başqa yaqtan. Original' räweştä alar hiç tä başqa tatar cırlarına, urısça äytkändä, ustupat' itmilär”.
– Möxämmätkärim äfände, sez bu kompakt-disktan nindi yırnın işetterelüen telär idegez?
– Miña qalsa, iñ berençe “Täräzä töbendä muyıllar” digän cırnı, mömkin bulsa, bezneñ tıñlawçılar işetsennär ide, çönki Abdulla abzi Krotov şuşı cırnı iñ yaratqan cırı diep sanıydır ide. “Täräzä töbendä muyıllar”, miña qalsa iñ qızıqlı minem öçen ul cır. Annan soñ tağın ikençe cır anıñ “Biek taw başında, äy, almağaç”. Ul cırın da ul yaratadır ide. Menä miña üzemä dä şuşı ike cır bik oşıylar. Min alarnı cırlağanda niçekter küñelem tula, zur mäğnä tabam, şatlıq tabam, xätta yılıysı kilä. Alar moñlı, küñelgä ütä torğan cırlar.
Bu yaña kompakt-disknıñ iseme dä “Täräzä töbendä muyıllar”. Bu cırnı Abdulla Krotov üze ayıruça yaratıp başqara ide. Bu “muyıllar” süze närsä dip sorawçılar az tügelder, çönki bu süz mişär awıllarında da yış oçramıy. “Muyıllar” ul “şomırt” bula, urısça “çeremuxa”.
Täräzä töbendä lä muyıllar,
Anda sanduğaçlar qunğandır.
Küp zamannan birle lä kürgänem yuq,
Asıl qoştay sılu yar bulğandır.
Küp zamannan birle lä kürgänem yuq,
Asıl qoştay sılu yar bulğandır.
Üz waqıtında İdel buyı mişärläre arasında “Äbdelmän qupiç” digän ber borınğı cır bik populyar bulğan. Ul cır bezneñ radio formatı öçen bik ozın, şunnan anıñ ber fragmentın bulsa ğına da, tıñlağız. “Äbdelmän qupiç”.
Altın-kömeş aqça küp yasadım
Padvalıymda, qarañğı kelättä,
Padvalıymda, qarañğı kelättä.
Minnän qalğan talir täñkälärne
Patşa xatını alsın büläkkä.
Unike ide minem tirmänem,
Aqçam qaya kitkänen belmädem.
Prikaznoylar minem eçen kilgäç
Padval işeklären lä açmadım,
Padval işeklären lä açmadım.
Aqça yasıy torğan altın ıystanoknı
İdel tobasına la taşladım.
Äniemne äni diep belmädem
Üzem dä igeleklär kürmädem.
Äbdelmän çığadır axutağa,
Kiek kenä qoşlarnı atarğa,
Kiek kenä qoşlarnı atarğa.
Barabannar suğıp, ukaz uqıp
Kilälär Äbdelmänne totarğa.
Ay-xay, Äbdelmän qupiç, sin ideñ,
Nikalay padişağa tiñ ideñ.
Qaderle radio tıñlawçılar, sez Mordoviä tarixında berençe tatar kompakt-diskın yazdırğan İsa yegete, xäzer Qazanda yäşäwçe Kärim İbrahim ulı Dolotkazin belän äñgämä häm anıñ başqaruında cırlar tıñladığız.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
