Tobol rayonındağı Açir awılı - Könbatış Seberneñ Venetsiäse

“Tobol rayonındağı Açir awılı - Könbatış Seberneñ Venetsiäse. Anda sölek belän däwalıylar. İzge Bäxtiär babaynıñ çarduğanın yañartıp toralar”,- di Tömän universitetınıñ gumanitar tikşerenülär institutı xezmätkäre Gölüsä Näcmetdinova. Gölüsä Açirda säfärdä bulıp qayttı.

-Min üzem Mullaş awılınnan. Bezneñ sazlıq cirlär bar. Ämma läkin, min saznı kürgänem yuq ikän. Boralaqtan asqa qarap barğanda kilometrlap saz. Menä anısı qurqınıç. Boralaq töşsä bata.

-Boralaqları töşärlek meni? İskergän meni şulxätle?

-Keşe söyläwe buyınça iskergän dip quyalar inde. Mine qurqıtıp quydılar. “Bezneñ xäzer boralaqlar iske, bezneñ töşep tä kitüebez bar”,- dip.

-Boralaqta kemnär soñ kübräk?

-Kübräk awıl keşeläre. Awıldan kitkännärneñ balaları yalğa qaytalar... Menä minem dus qızım Rämziä, mäsälän, ul Qazanda yäşi. Ämma här otpuskasın ul üz awılına qayta. “Üz awılımnı Antaliägä dä, Gretsiägä dä alıştırmıym. Berqayda da yal itärgä barmıym, üz awılıma ğına qaytam”...

-Venetsiägä dä alıştırmıy...

-Äye. Venetsiägä dä alıştırmıy. Çönki anda Venetsiä dip äytergä bula. Bik matur yılğaları awıl urtasınnan ütä. Härber keşeneñ üz priçalı bar. Motorlı köymälärdä genä yörilär. Alarğa yul kebek tä inde ul.

-Anda yul da yuq...

-Yullar bar awıl eçendä. Cäyen maşina yörerlek yullar tügel. Uramnar da yuq. Anda öylär menä niçekter, qayda qorı cir bar, şunda urnaşqannar.

Qorı cirgä inde keşeneñ öyläre utırğan. Ul batqaq cirlärne qorıtalar üzläre. Kanal dip äytergäme, kanaw dip äytergäme, qazıylar yılğağa taba. Batqaq cirdän, sulı cirdän su cıyıla ul kanawğa, yılğağa ağıp töşä häm şul urınğa alıp kilep öy utırtalar. Öylärne bik küp tözilär. Yäşlärneñ anda yäşärgä teläkläre bar. Çönki, bay cir. Anda balıq bik küp häm glava administratsiäneñ söyläwe buyınça, iñ zur türä- Äzhär abıy söyläwe buyınça alar xäzer eş buldırırğa cıyınalar. Xäzer keşe üze qışın balıq totıp, anı satıp, yäşilär inde...

Gölüsä Näcmetdinova äytüençä, Açirlılar zamança yäşärgä tırışa. Elektr utları kiçke altıdan tönge unikegä qädär genä yana. Ämma suıtqıçlar da, televizorlar da, ker yuu maşinaları da alıp quyğannar. Sulı cir bulğanğa baz qazıp bulmağanlıqtan, poşi atsalar anı kürşe-tirä, tuğan-tumaça belän büleşälär. Çurtan pilmäne- cäyen qunaq aşı.

Gölüsäneñ fänni xezmäte xalıq meditsinası ısullarına bağışlanğan.

-Alar xäzer dä qullanalar andıy ısullarnı. Xäzer sölekne 50 sumğa satıp alabız dip... Äbidän soraştım- quya belä torğan äbidän. Elek ul bezneñ kül bar ide di. Ul külgä kerep utıra. Häm söleklär yabışalar anıñ östenä. Yabışqan sölek kenä dävalıy torğan sölek bula. Annarı anı cıyıp ala ul. “Xäzer,- di ul, - ul küldä yuq”. Kürşe tirä awıllardan alıp kilälärder...

Açir xalqı mäçetne torğınlıq yıllarınnan soñ üz köçe belän tözegän. Urındağı xakimiät tä äzräk yärdäm itkän. “Awıldağı dini eşlärne alıp baruçı İdris babay äytüenä kürä-, di Gölüsä Näcmetdinova, xalıqnıñ dingä omtılışı zur. Ämma öyräter keşe yuq”.

-Sovet waqıtında alarnıñ ul bik qatı tıyılğan bulğan. Xätta nikaxlarnı da uqıtmağannar. Sönnät bulmağan. Xäzer inde ul torğızıla. Ä öyräter keşe yuq. Yäşlär barıp uqımıylar. Qartlar kem isendä närsä qaldırğan şulay ğına belälär. Namaznı, mäs'älän, alar atnasına ber tapqır uqıylar comğa könne.

İzge cirläre bar. Ul Baxtıy babay kümelgän cir. Alar “sükene yañartıp utıru” ğädätne saqlıylar. Nikolay waqıtında yäşägän bulğan ul. Ülgänendä ul alarğa äytep qalğan bulğan: “Din buyınça nindider qıyınlıqlar bulıp kitsä awılda, din yuğala başlasa, sez minem sükemne yañartığız”,- dip.

Seber tatarları çarduğannı “çatrıq” dip äytsä, Açirda “süke” dilär. Xalıq awıldağı iñ uqımışlı häm ul waqıttağı qanunnarnı yaxşı belgän Baxtıy babay süzennän çıqmağan. Baxtıy babay Nikolay patşa waqıtında üzeneñ ziräk aqılı belän awılnı çuqındırırğa kilgän poplardan saqlap qalğan.

Fändä sazlıqlar arasında yäşägän seber tatarların tatarlaşqan xantlar digän versiä dä bar. Ämma Gölüsä süzlärençä, bu versiäne näq şulay ikän dip äytep bulmıy. Açirlılarnıñ qayberläre aq yözle, zäñgär küzle; qayberläre grek tibında. Ä üzläre isä: “Borınğı babalarıbız üzbäklär bulğan”,- dip äytä. Açirda seber tatar tele böten qamillege belän saqlanğan.

-Yaña süzlärne tatar telenä yaraqlaştırıp qabul itälär bezneñ yaqqa qarağanda. Xäzer plastik butılkalarda gazvodalar çığalar. Menä bezneñ awılda anı jban dip kenä quyalar. “Jban» ili «Butılka» dip cibärälär. Anıñ belän şähärgä söt cibärälär. Uñay bit kitep bara. Alarda anı “qola-pusta” dip quyalar.

-”Qola”sı añlaşıla.

-“Pusta” – ul sawıt digänne añlata alarnıñ telendä.

“Ge” jurnalı bar bit. Anda bik qızıqlı materiallar çığa. Dönyanıñ ällä nindi poçmaqlarına barıp citälär alar. Monda ul keşelär kilsälär, alar “Ge” jurnalında bulğan materiallardan da kim material bulmas ide ul. Bik yaxşı material kilep çığar ide.

Tömän universitetınıñ gumanitar tikşerenülär institutı xezmätkäre Gölüsä Näcmetdinova äytüençä, “Ge” jurnalı bitlärenä layıq, Seberneñ üzenä kürä ber Venetsiäse bulğan Açir awılına baru öçen Tobol şähärennän kitä torğan boralaqqa utıru kiräk. Yul xaqı- ber yaqqa 510 sum tora. Ämma 2 ay aldan uq çiratqa yazılıp quymasañ, kitä almıy qaluıñ da bik mömkin.

Nail Alan. Tömän.