Bu könnärdäydä xikmätleneñ xikmätlese Qazannıñ 1000 yıllığı. Bu küptän kötelgän häm äzerlängän yubiley çarası çınlıqta bötenläy kötelmägänçä, şaqqattırğıç waqiğa bulıp çıqtı.Qazanlılar bu waqiğanı ğadi häm progmatik säbäplär belän kötkän ide. Metro tözelep betärme? Biletı küpme torır? Kiräkme ikän ul? Qazansa aşa küper salınırmı? Putin kilerme, kilmäsme? Bezgä fatir birmäslärme işe sorawlar işetelä ide. Ä bäyräm könnäre citkäç, xätta milli surätlär belän zinnätle itep bizälgän metro stansiäsenä kübebez töşep qararğa da onıttıq.
Tatarstan kunakxanäse artında Peterburg fontannarı berkölüe dä nipaçum. Xätta äkiättäge alıp sınına oxşağan Qol Ğali häykäleneñ Basketxoll qarşındağı yılğa park urtasınnan Qaban küle östendä yaltırawı da, Bolaq buyında yaña universitet yanında Säydäş häykäle dä ğädäti xäl bulıp kürenä, äyterseñ alar Arça ziratı yanınnan käcä bistäsenä sikergän yaña küper häm şul tirädä tözelgän 12 meñ keşelek boz sarayı ällä qayçan şunda basıp toralar. Piramidası da su östendäge “Cilkän” restoranı da ällä-ä-ä qayçan tuydıra başlağan tabiği manzara bulıp toyıla.
Şuşı “Cilkän” restoranı qarşında Qazansu yılğasınıñ simvolı, tubrası bulıp borınğıdan siläzän, yäğni ata ürdäk xezmät itkän. Bawman uramı başına quyılğan tarixi baqa sınnarı kebek ük şuşı ata ürdäk, yäğni siläzän qaraçqısın “Cilkän” restoranı krşına – suğa yözderergä bulğannar. Xäzer metalldan yabıştırıp yasalğan ğälämät zur ürdäk yasala, awırlığı 1 sentner, yäğni 100 kg metall qullanıla. Qazan qalasınıñ häm yılğasınıñ simvolı digändä cälke tügel. Tik ul 5-6 potlı ata ürdäk tösle metalldan bulıp, kiläçäk uğrıları häm norqamannarı anı metallalomğa iltep sata kürmäsennär. 26 avgustta açılğan 1000 yıllıq parkqa häykäl itep ğälämät zur qazan quyılğan,häm bu qazanda utsız, nisez su qaynap çitkä sibelep tora. Şuşı moğcizağa da ğäcäplänergä waqıt yuq. Padumaeş' mär-mär taş östenä aş peşerä torğan baqır sawıt quyğannar.
Annan da xikmätleräk närsälär bula, änä tatarlar cıyılğan 29 avgust könne “Qazan” milli – mädäni üzäge qarşında 1 tonnalı, yäğni 1000 kg çäk-çäk peşerde. 3 kön buyı şuşı çäk-çäknk äzerlädelär. Meñ yıllıqqa bağışlanğan şuşı çäk-çäkne awız itärgä kilgän xalıq sovet zamanında 1 may demonstratsiäsen xäterlätte. Çäk-çäk aşıy torğan mäydanğa kerü yulına timer qoymalar totıp 20 militsioner saqlap tordı. Çönki tarixi çäk-çäkne awız itü öçen taptalış kilep çığu mömkinlegenä dä yıraq qalmağan ide.
Bäyräm ütkäç Vladimir Putin Baçarov çişmäsenä qaytıp İtaliä premyerı Berluskoni belän söyläşälär. Säyäsät häm säwdä turında söyläşkän arada tağın şul Kzan teması kilep çığa. Putin häm Şäymievqa ike keçkenä at büläk itkännär. Berse- Ğuppi, ikençese - Çappi, berse - malay, berse- qız. Ber-bersen sağınalar di. Menä şundıy xällär. Qaya qarama Qazan da, millenium. Qazanğa säyäxätkä barğan sayın qanı qıza torğan Mortaza Räximovnıñ da xälen añlap bula. Andıylarğa salqın qanlılıq häm nervıñnı tezgendä totu ciñel tügel. Ämma äytkänemçä, xikmät moğcizalı suvenirlarda, häykällärdä genä tügel. Beryulı Rusiäneñ dürt elekke premyerın -– Çernomırdinnı, Primakovnı, Kirienkonı häm premyerlıyktan Prezidentlıykqa sikergän Putinnı Qazanğa kitergän säbäp başqada. Ul da bulsa keşelek häm Yevraziä tarixı. Menä şuşı Qazanda urta ğasırlar säyäsäte qaynağan. Häm dä borınğı zaman xällärenä dä şuşı İdel Bolğar tiräsendä yul salınğan. Çönki Qazan tuğanda xäzerge zur häm kiñ cäyelgän Rusiä däwläte babalarıbız ileneñ poçmağındağı ber provinsiä bulğan. Änä Mäskäw başlığı Luşkov käyefsez yöri, ah di bu Kazan ğalimnäre Mäskäw arxeologların uzğan näticädä Qazan borınğıraq häm däwlät bularaq tamırlıraq bulıp çıqqan. Menä şuña kürä keşelär dä atlar da Qazan tiräsendä çabışa başladı häm alar tarix öçen genä tügel, ä kiläçäktäge şöhrät xakimiät turında uylıy.Qazan Kremlenä quelğan Altın Urda yad'kärläre tarixta kemneñ nindi bulğanın kürsätep kürsätep tora. Ä bulaçağı, kiläçäge tağın da qızığraq bit anıñ. Qısqası, bäxäsläşä - bäxäsläşä Qazanğa qunaqqa çaqırılu öçen ällä nindi xikmätlär uylap çığarıp çaqırılmağanğa räncep yaman sügenülärneñ säbäbe bolay kürenä. Äyterseñ bu könnärdä Qazan töbendä tirän, serle upkın bar häm upkın töbendä 1000 yıllıq tarix kürenä. Keşelek tarixınıñ 10 ğasırlıq ğömeren beryulı kürergä telä añlaw ixtiacı kemne tınıç qaldırsın teläsä nindi keşe eçendä canı bulsa andıy moğcizağa ber genä tapqır küz sirpü öçen ällä nilär birergä äzer.
Busı törle millät keşeläre, ä tatarlar? Niçämä distä yıl buyı tatar bulu naçar,Çıyngıyzxan bulu xurlıq, Mongollar iğası, Soltanğaliewnıñ qotqısı häm başqa şundıy nämärsäkäylärdän ğaciz bulğan tatarlar ruxi märkäz Qazan turındağı tatlı xıyalların yäşermi torğan kön kilde. Änä xätta Putin äytä Bolğar, tatar , Altın Urda tarixı di ul bik äybät bulğan. Bügenge Rusiäneñ ütkänen tanırtanırğa ğa waqıt citte. Menä şuña kürä tatarlar üzläre yäki küñelläre belän bulsa da Qazanğa cıyıldılar.
Menä bit tatar keşeseneñ küñele G.Tuqay Ural'skidean Qazanğa ölgergän şağir bulıp döresräge qaytırğa cıyınğanda par at şiğeren yazğan häm anı icat itep yıldan artıq Ural'skida torğaç qına Qazanğa yulğa çıqqan.
Menä şundıy közge yanğırlar közge cillär kilgändä qaywaqıtta İslam kitapların uqığan öçen ällä nindi terrorizmda ğayıpläp möselmannarnı qurqıtqan könnärdä meñnärçä keşelär Qazanğa qayttılar. Üz küñellärenä, ğäziz ruxlarına. Bernindi yalğannar da, qurqıtular da kirtä bula almıy andıy çaqta. Qotlı bulsın mondıy xalät menä şul rux isän bulsın. Ä başqasına niçek tä tüzärbez.
Rimzil Wäli
