Accessibility links

Кайнар хәбәр

Qazan utları - Tälğat Nasıyrov: “Üktäber häm ezärleklängän tatar matbuğatı”


100 yıl elek 1905 yılnıñ 29 oktäberendä Qazanda “Qazan möxbire” , yäki, (“Qazan xäbärçese”) digän tatarça gazeta çığa başlıy. Ul gäzit “Nur”dan soñ Qazanda oyışqan berençe tatar gazetası bula. Gäzit 1911 yılnıñ 22 dekaberenä qädär basılıp, anıñ 416 sanı çığıp qala. Naşirläre häm möxärrirläre – törle waqıtlarda S.Alkin , bertuğan Şäräflär, M.Säydaşev, Ğ.Sainov bula. Şaqtıy waqıt faktik yaqtan möxärrire bulıp publitsist , ataqlı säyäsät eşleklese Yosıf Aqçura tora . Gäzittä yazışuçılar arasında Ğ.İsxaqi, F.Tuqtarov, Ğ.Qamal bulğan.

Ä 30 oktäber köne - säyäsi repressiä qorbannarın iskä alu köne . Şul säbäple bez bu waqiğağa bağışlanğan matbuğatta basılıp çıqqan basmalarğa küz salırğa buldıq.

“Qazan utları” jurnalınıñ 10 sanında tarixçı- ğalim, Tälğät Nasıyrovnıñ :

“Oktäber häm ezärleklängän tatar matbuğatı”dip isemlängän zur külämle yazması bastırılğan. Bu yazmada avtor “1917 yılğı oktäber revolyutsiäse waqıtında, qısqa ğına waqıt eçendä Rossiäneñ törle töbäklärendä küp sanlı gazeta- jurnallarnıñ yabıluı, alarnıñ naşirläre häm möxärrirläre qulğa alınuı, basmaxanäläre , käğäz häm aqça zapasları konfiskatsiälänüe” turında yaza.

Tälğät Nasıyrov tarixçı-ğalim keşe. Ul “Oktäber häm Tatarstan matbuğatı”, “Xäsän Urmanov”, isemle kitaplar , häm “Qazan utları”jurnalında basılğan küpsanlı yazmalar avtorı. Ul inde bıyıl 80 yäşen tutırdı. Bu yazması basılıp çığu säbäple, bez Tälğät Nasıyrovnı Qazan byurosına üzen çaqırdıq. Ölkän yäştä bulsa da, ul bezgä bik teläp kilde. Mikrofon aldında Tälğät äfände Nasıyrov

“Oktäber revolyutsiäsennän soñğı berençe aylarda Sovet orğannarı tarafınnan bol'şevistik bulmağan 4 0 tan artıq çığıp kilgän tatar telendäge gäzit jurnalları çığarudan tuqtatılğan. Alar arasında Orenburgta çığıp kilgän kürenekle tatar millionerları altın priisklar xucaları Möxämmät Şakir häm Möxämmät Zakir (Därdmän), näşirlegendäge “Waqıt” gäzite, Mäskäwdäge Ğayaz İsxaqi möxärrirlegendäge “İl” gäzite, Qazanda -Foat Tuqtarov citäklägän “Qorıltay”gäzite , Ğabdelbari Battal möxärrirlegendäge “Altay” gäzite, Ufada çığıp kilgän “Tormış”, Qazandağı Ğalimcan Barudi çığarğan “Äd-din wä äl- ädäb”, Yaqub Xälilli möxärrirlegendä “Söyembikä” häm “Balalar dönyası” , Orenburgtağı Rizaetdin Fäxretdin citäklägän mäşhur “Şura” jurnalı häm başqa waqıtlı matbuğat basmaları bulğan.

Älbättä , bol'şevistik bulmağan gäzitlärne nigezdä köçläp tuqtatu , demokratik cämäğätçelektä qänäğätsezlek tudırğan. Bu basmalarnıñ eşçänlegen bäyäläp, gäzitlärdä törle materiallar çığa başlağan. Qazanda çığa torğan “Altay” gazetası üzeneñ 1918 yıl 22 aprel' sanında quştırnaq eçenä alınğan “Xalıq doşmanı” digän redaksion mäqälä bastırğan . Anda “İl” gazetasınıñ tuqtaluı turında xäbär alınğanın beldergännän soñ, tübändäge yullar yazılğan: “Dimäk, “İl” ne yaptılar. Kem yapqan, älbättä , möselman komissariatı yapqandır”. Anda “İl” gazetasın çığaruda Ğayaz İsxaqinıñ role kürsätelgän bulğan. “İl” gazetası patşa zamanında da bik nıq ezärleklärgä duçar bulğan. “İl” gäziten yaptırğaç, Ğayaz İsxaqi qulğa alınudan şiklänep , Mäskäwdän çığıp kitärgä mäcbür bula. Yabılğan “İl” gäziteneñ käğäzen, näşriäten faydalanıp bolşeviklar tatar telendä üzläreneñ “Qızıl armiä” häm törek telendä kommunistik gäzitlären çığaralar.

17-19 yıllarda Rossiädä ezärlekläwgä duçar bulğan tatar telendäge gäzitläreneñ küp kenä möxärrirläre häm näşirläre säyäsi repressiälärgä duçar itelgännär. Alar arasında Ğismäti Ğabdulla , Kärimi Fatix“Yaña waqıt” gäzite möxärrire, Maksudi Äxmithadi- Qazandağı “Yoldız” gäziteneñ möxärrire, Ğabdelkärim Säğıydov -S.Peterburgtağı “Çimal yağı”gäzite möxärrire, Sälilov Bikbulat, Fäxertdinov Gabdraxman, “Ufa xäbärläre”, Xälil Yaqub-“Söyembikä”häm “Balalar dönyası” jurnallarınıñ möxärrire , Şärif Burxan, Bikkulov İbrahim - Sember dä çığıp kilgän “Cömhüriät” gäziteneñ möxärrire, Ğasri Näcip- Ästerxandağı “Saray”gäziteneñ möxärrire häm başqalar repressiälärgä duçar itelgännär”, - dide tarixçı-ğalim Tälğät Nasıyrov.

Mälikä Basıyr.

XS
SM
MD
LG