Accessibility links

Cämil Niğmätov: Yaña universitet Tatarstannıñ milli simvolına äylänergä tieş


Tatar matbuğatı, anıñ bügengese häm kiläçäge turında söyläşülär, älege tarmaqtağı problemalar xaqında fiker alışular soñğı aralarda az tügel. Alarnıñ näticäläre ällä ni kürenmäsä dä, iğtibar yünältü barıber kiräk, älbättä. Menä uzğan yäkşämbedä dä Tatarstan - Yaña ğasır kanalınıñ Mädäniät dönyası tapşıruında çirattağı märtäbä tatar matbuğatı, anı populyarlaştıru yulları turında süz bardı. Söyläşügä Qazanda tatar telendä näşer itelä torğan berniçä jurnal redaksiäse wäkilläre çaqırılğan. Tügäräk östäl söyläşüenä Çayan, Qazan utları, Sabıyğa, Söyembikä, Miras, Tatarstan jurnallarınnan kilgännär ide. Fiker alışu waqıtında küp törle fikerlär yañğıradı. Kemder tatar matbuğatı zamanadan qalışmasqa, kiläçäkne küz aldında totıp eş itärgä kiräk, dide. Qaysılar isä, kiresençä, bez dönya artınnan quarğa tieş tügel, milli jurnalistika üzgärmäskä tieş, digän fikerlär işetterde.

Yaña informatsion texnologiälär, İnternet turında da süz buldı. Ayırım alğanda, tatar matbağalarınıñ İnternetta säxifälären buldıru, buldırmaw mäsäläse tikşerelde. Ni qızğanıç, oçraşuda qatnaşuçı jurnalistlarnıñ kübese bu eşkä tiskäre qaraşların belderde. Dönya çeltärendä gäcit-jurnallarnıñ säxifälären buldıru tirajnı arttıruğa da kitermi, zur mäqälälärne kompyuterdan uqırğa da qıyın, imeş. Tatar xalqına andıy närsä kiräkmi, xätta Internet ul çir diüçelär dä buldı. Tapşırunı alıp baruçınıñ häm studiädäge qayber qunaqlarnıñ, tatar matbuğatına yäşlärne cälep itärgä kiräklege turında uylarğa, yaña mäğlümäti texnologiälärsez kiläçäkne küz aldına kiterep bulmaw xaqında fikerläre dä alarnı ışandıra almadı. Barı tik Tatarstan häm Çayan jurnallarınıñ baş möxärrirläre genä älege eşneñ möhimlegen añlawı turında äytte. Tatarstan jurnalı, mäsälän, anıñ baş möxärrire Rifat Fattaxov süzlärenä qarağanda, yaqın kiläçäktä üzläreneñ basmalarınıñ İnternet säxifäsen yasarğa teli ikän. Ä menä Çayan jurnalı böten dönya çeltärendä üzeneñ biten inde buldırğan da. Basmanıñ baş möxärrire Räşit Zäkiev säxifäne uqıp, jurnal xaqında belüçelär älegä bik küp bulmasa da, bar, dip söyläde. Çayannıñ säxifä ike ayğa ber yañartılıp tora.

Şulay itep, tatar telendä näşer itelüçe berniçä basmadan qala, respublikada tatar telendä dönya kürä torğan 100dän artıq basma mäğlümät çaraları İnternet çeltärenä çığarğa aşıqmıy. İnternetta täqdim itelgännär arasında da üzläreneñ säxifälären tieşle däräcädä qarap, yañartıp toruçılar yuq däräcäsendä. Menä, mäsälän, Mäğärif jurnalı. Bu aylıq ictimaği-pedagogik häm fänni-ädäbi ğomumtatar jurnalınıñ İnternetta üz bite bar. Anda jurnal, anıñ xezmätkärläre, basmada çağılış tapqan temalar belän tanışırğa mömkin. Läkin säxifädäge bar mäğlümätkä dä ışanırğa yaramıy. Mäsälän, baş möxärrir belän tanıştıruçı bülektä sezne yılmayıp jurnalnıñ elekkege citäkçese sälämli. Ğärçä, Färit Şäräfetdinovnı xäzerge baş möxärrir Ğäbdelxaq Şämsetdinov inde şaqtıydan alıştırsa da. Alay da, Mäğärif jurnalı turında monda mäğlümät alıp bula.

Mäğärif jurnalı turında süz başlağanbız ikän, äydägez äle anıñ belän yaqınnanraq tanışıp kitik. Monıñ öçen jurnalnıñ soñğı ike sanına küzätü yasıyq. Älege basmanı Tatarstan xökümäte häm respublikanıñ Fän häm mäğärif ministrlığı oyıştırğan. Dimäk, anda Tatarstanda mäğärif ölkäseneñ bügengese, kiläçäktä üseş yünäleşläre xaqında belep bula. Xäyer, berençe çiratta Mäğärif jurnalı mäktäp uqıtuçıları öçen kiräkle. Alar öçen basmada törle däres, klasstantış çara ürnäkläre, balalarğa belem häm tärbiä birü eşendä kiräkle häm qızıqlı mäğlümätlär urnaştırılğan. Ayıruça zur iğtibar tatar häm rus tellären uqıtuğa birelä. Basmanıñ Tuğan tel häm ädäbiyat, Rus mäktäplärendäge tatar balalarına, Rus telle balalarğa – tatar tele häm ädäbiyatı, Russkoe slovo digän rubrikaları bar. Tatarstan xalıqları telläre turındağı qanunnı häm däwlät programmasın tormışqa aşıru niätennän Mäğärifneñ Tel däryası dip isemlängän maxsus quşımtası da eşläp kilä. Anıñ çirattağı çığarılışı – jurnalnıñ dekaber ayı sanında.

Läkin boları – hönäri mäğlümät, bez alarğa tuqtalıp tormıybız. Monnan tış ta Mäğärif jurnalında qızıqlı mäğlümät şaqtıy. Basmanıñ noyäber ayında dönya kürgän sanında mäsälän, Tatar däwlät humanitar-pedagogika universitetı rektorı Cämil Niğmätov mäğärif ölkäsendäge qimmätlär turında uylana. Anıñ fikerençä, bügenge köndä mäğärif tarmağında töp maqsat bulıp törle millät wäkillärenä bergä yäşärgä öyränü, üzebezneñ milli mädäniätne, telne üsterü belän berrättän başqa xalıqlarnıñ da ğöreflären, tarixların, mädäniätlären öyränü tora. Şulay uq Cämil Niğmätov Tatarstannıñ iqtisadi häm sänäğät üseşendä respublikanıñ yuğarı uqu yortlarınıñ öleşen arttırırğa kiräklege turında da äytä. Rektor jurnal uquçıların üze citäklägän universitet belän dä yaqınraq tanıştıra. Üzeneñ yazmasınıñ axırında ul bolay di. Tatar xalqınıñ Milli universitet turında küptänge xıyalı nihayät tormışqa aştı, bezgä älege eşne başlap cibärergä nasıyp bulğan, şuña da bez, elekkege uñışlarğa salınıp yäşärgä tügel, ä Tatar däwlät humanitar-pedagogika universitetı kiläçäktä Tatarstannıñ milli simvolına äwerelsen öçen barısın da eşlärgä tieş, dip yaza universitetnıñ rektorı Cämil Niğmätov.

Küptän tügel genä açılğan yuğarı uqu yortı respublikanıñ tağın ber simvolına äylänerme-yuqmı, anısın waqıt kürsäter, ä menä tuğra, gimn häm alämneñ däwlät simvollar buluı härkemgä bilgele. Şuñadır küräseñ, jurnalda alarğa ixtiram qaraş, tuğan ilgä mäxäbbät tärbiäläw turında da yazılğan, xätta maxsus çara ürnäge dä kiterelgän. Läkin, qızğanıçqa qarşı, monda süz Rusiäneñ däwlät simvollarına mäxäbbät uyatu turında ğına süz bara.

Monnan tış Mäğärif jurnalınıñ 11 sanında kürenekle ğalim, törki dönyasın öyränüçe Şamil Möxämmädyarov xaqında beleşmä alırğa, yazuçı Soltan Şämsineñ Nizağlı yortta dip isemlängän yaña ğına basılıp çıqqan kitabı turında uqırğa mömkin. Älege kitapta 200 yıllıq tarixı bulğan Altın Urda däwläte turında süz bara. Nizağlı yortta tarixi waqiğalar, faktlar ayırım şäxeslär tormışı, eşçänlege turında söyläw belän bergä tasfirlana, dip yaza mäqälä avtorı Mäxmüt Äxmätcanov.

Jurnalnıñ dekaber ayı sanı isä Tatarstannıñ mäğärifne üsterü institutı rektorı İlsur Hadiullin fikerläre belän başlanıp kitä. İlsur hadiullin belän äñgämädän küp yıllar Uqıtuçılar belemen kütärü institutı dip atalğan häm bıyıl ğına mäğärifne üsterü institutı dip üzgärtelgän institutnıñ eşçänlege turında tulıraq mäğlümät alıp bula. İsem alıştıru cisemne üzgärtügä dä kitergän ikän – älege uqu yortında yaña kafedralar, üzäklär açılğan, uqıtuçılar öçen törle kurslar buldırılğan, belem birü häm kütärüneñ yaña ısulları oyıştırılğan. Bu uqu yortında çit töbäklärdä yäşäwçe millättäşlärebezne dä onıtmıylar ikän. Başqa töbäklärdä yäşäp xezmät itüçe tatar tele uqıtuçılarına işeklärebez härwaqıt açıq, alar öçen belemne kütärü kursları tüläwsez. Bez üzebez dä başqa töbäklärgä barıp, kurslar oyıştırabız, mäsälän, küptän tügel genä Ulyan ölkäsendä bulıp qayttıq, Sverdlaw, Çiläbe yaqlarına çığarğa torabız, dip söylägän Mäğärif xäbärçesenä İlsur Hadiulin. Şunısı da qızıqlı, institutta rus balalarına tatar telen tiränten öyrätü buyınça eksperiment ta bara ikän äle. Törle millät balalarına tatar telen mäktäplärdä uqıta başlağannan birle mondıy eksperimentlar şaqtıy buldı, älbättä. Läkin alarnıñ berse dä diärlek kötkän näticägä kitermäde. Ni qızğanıç, çirattağı uqıtu ısulı başqalardan ni belän ayırılğanı turında äñgämädä berni dä äytelmi. Kiläse tapşırularıbızda bez sezgä bu xaqta tulıraq itep söylärbez äle. Ä älegä İlsur Hadiullin citäkläglän institut xezmätkärlärenä rus balalarına tatar telen uqıtuda uñışlar teläp qalıyq.

Monnan tış Mäğärif jurnalınıñ 12 sanında uquçılar yazuçı Möxämmät Mähdiev turında istleklär uqıy ala. Ğalim Änwär Xäyrineñ Rizaetdin Fäxretdin turındağı yazması da iğtibarnı cälep itärlek. Tağın ber qızıqlı yazma basılğan jurnalnıñ 2005 yıldağı soñğı sanında. Tarix institutı xezmätkärläre uqıtuçılarnı Qazan, döresräge şähärdä kürgäzmälär oyıştıru tarixı belän tanıştıra. Älege yazmadan kürengänçä, Qazanda inde XIX ğasırnıñ 30 yıllarınnan birle sänäğıy häm awıl xucalığı kürgäzmäläre eşläp kilgän ikän. Şulay uq basmada Tatarstan başqalasında quyılğan barlıq häykällärneñ isemlege dä birelgän.

Gölnaz İlgizär

XS
SM
MD
LG