Sember möselmannarı arasında xoquq saqlaw orğannarınnan yärdämgä ömetlänü xisläre sünä bara. Moña açıqtan-açıq ğädelsezleklär, qanunğa sıymağan ğämällärneñ işäyue dä säbäp bulıp toradır. “Sovremennıy slovar'' inostrannıx slov” digän kitapqa ışansañ, prokuratura - qanunnarnıñ tögäl häm ber ük törle ütäleşen tä''min itüçe orğan. Häm şuña bäyle räweştä, qanun bozılğan oçraqta, däwlät mänfägatlärennän çığıp, ğayıplelärgä qarata cinayät eşe açarğa xoquqlı. Ä “prokuror” digäne latinçadan “zabotit''sya – qayğırtu” dip tärcemä itelä.
2004-yılnıñ dekaberendä “Tuğan tel” häm “Bolğar yañarışı” oyışmaları ölkäneñ elekke möftie Äyup Deberdeevqa qarata cinayät eşe açunı taläp itep, prokuraturağa möräcäğät itkännär ide. Fabrikant Aqçurinnar 1864-yılda tözetkän, arxitektura häykälläre isemlegenä kertelgän mäçet binasın xosusilaştırırğa yul quyğan keşe, çınlap ta, cinayätçe bulıp sanalırğa tieş, digän fikerdän çığıp. “Xramovıye zdaniä ne podlejat privatizatsii” digän qanun bozıludan da. Bu eş uçastok militsionerı Rifqat Xäsänevkä tapşırılğan bulıp çıqtı. Yäş yeget, milli xäräkät aktivistları belän oçraşıp, bu eşneñ oçına çığaçağın beldergän ide dä – tınlıq urnaştı.
May ayında oyışmalarnıñ prokuraturağa qabat möräcäğätenä cawapta “Lenin rayonı UVDsınıñ cinayät eşe açudan baş tartu turındağı qararı kire qağıldı, eş östälmä tikşerügä cibärelde”, dielgän ide. Näticädä leytenant Xasanov militsiädän kitte. Anıñ elekke kollegaları äytüençä, Qazanğa uq küçep kitärgä mäcbür bulğan. Ä bügen Penza ölkäsendä yäşäp yatuçı Äyup Deberdeevqa yañğır tamçısı da timäveneñ tamırları qayda soñ?
İsemen äytergä röxsät tä birmägän beräw Deberdeevqa qarata 4 cinayät eşe açuğa qağılışlı dokumentlar tuplanması kiterep tottırdı. Närsälär genä yuq anda! Bixisap aqça, maşinalar üzläşterü, elekke ölkä başlığı Yuri Goryaçev birgän aqçağa tuğan-tumaçaların xacğa cibärü, Tatar-möselman kul''tura-ağartu üzäge tözü öçen birelgän 4 gektar cirne şäxsi yortlar tözügä öläşü...
Menä şul soñğısı beraz açıqlıq kertä dä kebek: kottedjlar tözüçelär isemlegendä 6 ere genä militsiä häm prokuratura xezmätkärläre familiäläre bar.
Äyup Deberdeevqa qarata cinayät eşläre açuda totqarlıqlarğa ul waqıttağı Ul''yan qalası prokurorı Sergey Xurtinnıñ belderüe dä açıqlıq kertä aladır: “V dele sostava prestupleniä net, usmatrivayutsya liş'' grajdansko-pravovıye otnoşeniä”, dielgän anda.
Mondıy mönäsäbätneñ tamırları yänä şul arxitektura häykälen xosusilaştıruğa barıp totaşa kebek. Bu cinayät 1993-yılda uq qılınğan. Ul waqıttağı şähär merı Sergey Yermakov häm şähär prokurorı Sergey Xurtin yoqlap yatmağannardır inde. Häm iñ möhime – arxitektura häykäleneñ xosusilaştırıluı däwlät seredäy saqlanıp kilde. Barı tik 1998-yılda ğına Federal'' Milek ministrlığınıñ ul waqıttağı başlığı Ğazizullinnıñ urınbasarı Gusevqa ölkä milke komitetı räise Xvastunovnıñ cawabı nösxäse aşa ğına bilgele buldı. Ä xäzer arxitektura häykälenä Xäter taqtası elü dä mömkin tügel. Röxsät birmi “xucası”. Çönki ul “Ul''yanovskxleboprom”nıñ skladına äyländerelde.
Ul''yan qalası prokurorı bulıp eşlägän Sergey Xurtinnıñ tatarğa qarata mönäsäbäte tağın ber cinayät eşendä küzgä bärelä. 1997-yılda prokuratura salım inspeksiäsendäge tupas qanun bozular faktların açqan ide. Matbuğatta ölkä inspeksiäse başlığı Anaşkin, anıñ urınbasarları Sbrodov, Kryukov, bülek başlığı Rubanova, Ul''yan qalası inspeksiäse başlığı Däwlätşin familiäläre telgä alınğan idelär. Läkin ölkä inspeksiäsendä eşlägännär qorı qaldı, ä şähär inspeksiäse başlığı Tahir Däwlätşin qulğa alındı. “Tuğan tel” oyışması ölkä prokurorı Zolotovqa da, şähärneke – Xurtinğa da ber ük cinayät qıluçılarğa ber ük mönäsäbät buluın taläp itep berniçä xat yullağan ide. Bälki şunıñ da faydası tigänder: Tahir Däwlätşinnı, 8 ay törmädä utırğaç, mäxkämä utırışında da çitlekneñ närsä ikänen tatığaç, irekkä çığardılar. Ämma tatar balası yörägendä “ğädellek” töşençäsen añlatqan yustitsiä süzeneñ räsäyçä añlaw üzençälege tirän cuyılıp qalırlıq buldı. Moña qädär dä yustitsiäneñ tatarğa qarata mönäsäbäte bik ük ğädel bulmağan Başqortstanda yaña prokuror Sergey Xurtinnıñ mönäsäbäte nindi bulır – menä närsä borçıy Sember tatar cämäğätçelegen.
Tağın ber iğtibarğa layıq mizgel. Quılğan möfti Äyup Deberdeev urınına anıñ qodası, Tälğät Tacetdin tarafdarı Säwbän Söläymanovnı bilgeläwdä dä Xurtinnıñ qatnaşı bar, dilär. Ä monısı Tälğät xäzrätne tanımağan Başqortstan möftienä nindi tä''sir yasar, digän soraw da tudıra.
Ayrat İbrahim, Sember
