Bu atnada “Azatlıq” radiosınıñ Pragadağı baş redaksiäsennän maxsus eş tapşırıldı. Tatarstan prezidentı 124 jurnalist belän oçraşqan cirgä barırğa da, cayı çıqsa yäki mikrofon qulğa eläksä, prezidentqa yaqın barırğa nasıyp bulsa dip äytik inde, şundıy soraw birergä. Ni öçen soñğı waqıtta Tatarstandağı räsmi oyışmalarda, şul isäptän uqu yortlarında tatar telen siräk qullanalar yäisä bötenläy qullanmıylar? Däwlät telen, respublikanıñ isemen bilgeläwçe xalıqnıñ telen qullanırğa närsä qomaçawlıy? Döresen äytkändä, mondıy spes zadaniälär radionaçal'stvosınnan bik siräk birelä. Üzegez belep eşlägez, tormıştan artta qalmağız, yañalıqlar iskermäsen dilär bezgä i wässäläm!
Kittem salqın cille irtädä Qazan Kremlenä. İsemlekkä yazılıp kerdem prezident utırğan ğälämät zur bülmägä. Yözdän artıq jurnalist aldında ber säğät buyı prezidentnıñ uzıp baruçı yıl turında söyläwen tıñladım. Ber-ike urında tatarça süz qıstıruın isäplämägändä, iqtisat ta sotsial' üseş, şähär qorılışı, pensiä häm eş xaqı. Ähä min äytäm, menä bit il başı üze däwlät telenä iğtibarnı 50%tan kimräk birä. Pragadan kilgän sorawnı birergä qulımnı bolği-bolği mikrofon knopkasına bastım. Yuq bit, süz birmilär. Alar aldaraq “Watanım Tatarstan” – räsmi gazet wäkilenä süz birä. Ä Miñnazıym Säfärov tota da näq şul min biräse sorawnı yañğırata. Mäktäplärdä nigä tatar telen uqıtu qısqartıla di. Udmurtiä jurnalistı tağın da kiskenräk borılış birä. M.Şäymiev bu yulı önsez qalır yäki şomartıp qına cawap birer dip utıram. Ä prezident alay aqlanmıy, qızıq xalıq bez di. Tawğa ürmäläp mengändä mätälep kire töşäbez. Kem qomaçawlıy tağı da kiñräk itep tatar telen qullanırğa? İnde däwlät programmaları yazdıq, aqçalar büldek, keşelär bilgelädek. Annarı prezident sorawnı urısçağa äyländerep, tatarça belmäwçelärgä dä añlattı. Çın axmaq xälenä qaldıq bez şul usal soraw belän kilgän jurnalistlar. Bez bit ğäеple keşelärneñ isem-familiälären häm milli üseşkä ayaq çalu faktların terkäp alıp kilmägänbez. Prezident xäzer tota da, ber süz qabatlıy. Buldırabız di. Ber kem dä buldırmıybız dip qarşı çıqmıy. Tatar mädäni üseşen buldırmasqa digän mäqälälär, çığışlar kürenmi. Tatar Kongressı Başqarma Komitetınıñ soñğı utırışında Räşit Yäğfärov buldırabız digän şiğeren şul süzneñ qapma-qarşı mäğnäsendä yañğırattı. Buldırabız di, bolay tırışsaq xätta inqıyraznı da bez buldırabız di. Nu qatı äytte. “Azatlıq” radiosı aşa bu şiğerne şürli-şürli genä yañğırattıq. Şundıy keşeneñ, il başınıñ iñ şäp şigaren mısqıllıysız dip kutuzkağa utırtsalar, nişläreñ? Yuq, utırtmıylar. Şundıy qıyu süzlärne yañğıratasız dip äytüçe dä yuq. Ällä inde elektr-ğaz öçen tülämägän keşelärneñ çıbığın, gazın özgän kebek, millätkä bitaraf keşelärne ber urınğa cıyarğa, ştraf salırğa mikän. Buldırabız dip kenä torğanda, sabotaj oyıştırıp, buldırmawçılarnı äytäm.
Çınnan da kem ğäeple soñ? Yöz yäki meñ tatar cıyılğaç ta, nigä üzara tuğan telebezdä aralaşmıybız? Nişläp ul tatar tele dip awız suın qorıtuçı zıyalılarıbıznıñ balaları tudırılğan mömkinleklärdän faydalanmıylar? Kerdem kitap kibetenä. Bersennän berse qızıqlı, matur tatar kitapları. Radio-televideniene qabızsañ, bigräk tä lazer tälinkäläre, kassetalar ezläp barsañ, aları da tulıp yata. Ä bez prezidentnı yaqasınnan alabız. Nigä bezne köçläp tatar itmisez dibez. Ä ul tatarça birgän sorawğa tatarça cawap birä, urısçasınıqına – urısça.
Şunda kelt itep iskä töşte. Buldırabız süze aldınnan quyılmasa da, işetelä torğan ber süz bar, Bez digän süz ul. İvan tügel, Içtapan tügel, däwlät, törmä yäki bank tügel, üzebez, awızıbızdağı telebezne äyländeräbez dä, ikençe ber tatarnı tabıp, aña tuğan telebezdä endäşäbez. Yäisä buldırğan qädär cır köyläp, mıñğırdap kürsätäbez. Bik qaynar keşelär çıdamasa, Xodayım saqlasın, tozlı-borıçlı süzlär belän, xätta sügenergä dä bula. Ä ul yaqındağı tatar keşese, sineñ balañ, abıyıñ-apañ yäki äbieñ häm babañ bit äle. Menä bu bez inde. Ä bez qayda? Şuşı matur häm izge süzne uynatıp, ber distä yäş keşe üzebez dip firqä qora başladı. İ şatlandım min alarğa. Menä xäzer min äytäm, üzebez üzebezneñ ıştannı kütäräbez. Xäzergä üzebezçelär uramda kürenmi. Ällä inde altısı da berär cılı bülmägä kerep, kiläçäkkä plan qoramı?
Menä şundıy awır uylar belän Qazan Kremlennän çıqtım da, universitet studentların sabaq birergä kerdem. Bulaçaq jurnalistlar tatarça yarısı ğına belä. Ämma arada berniçäseneñ küzendä Mars yäki Yupiter planetasınnan kilgän yätim bala sağışı kürende. Bigräk tä tatar xalqı öçen, tatar turında mäğlүmat digän waqıtta teşlären şıqırdatalar. Soñınnan beleştem, nigä kiräk bu, barıber tatar xalqına xezmät itmim, tatar jurnalistı bulmıym, urısça yazam häm millät, mädäniät turında tügel, başqa temağa. Milli nigilizm häm bitaraflıq öçen ştraf tülätmilär. Ämma tatar jurnalistikası hönären saylağanda yäki milli redaksiägä kilgändä, eşneñ bu yağın tikşerergä onıtmasqa ide.
Bu bik zur häm iñ mondıy äkämät. Milläteñnän genä tügel, üz üzeñnän, tamırıñnan, isemeñnän, äti-änieñneñ ruxınnan waz kiçü. Tatar gäziteneñ, televidenie-radiosınıñ töp burıçı – menä şul imannıñ häm ruxnıñ kamillegen saqlawda bit. Dimäk üzebez dä eşläp citkermibez. Tatarstanda, milli üseş öçen azmı-küpme şartlar tudırılğan cirdä, eşlär şulay torğaç, başqa yaqlarda niçek bulsın?
Bälki yalğışamdır? Ämma prezident yanına barıp ta, redaksiä quşqan burıçnı üti almadım. Nişläp bez, üzebez tügel. Kem bezgä qomaçawlıy? Bälki türälär dä färeştä tügelder, ämma üzebez qaya soñ?
Rimzil Wäli
