Yäkşämbedä dönya mäğlüm Nürenberg mäxkämäse başlanuınıñ 60 yıllığın bilgeliäçäk. Bilgele bulğança, şul mäxkämä tarixtağı iñ qanlı nizaqnı başlap cibärgän häm moña qädär kürelmägän cinayätlär qılğan natsi xakimiate wäkillären cawapqa tartu omtılışı ide. Anıñ täcribäse xäzerge çorda da qullanıla - Berläşkän Millätlär Xalıqara Cinayät mäxkämäsen, elekke Yugoslaviä häm Ruandada bulğan suğış cinayätlären tikşerü öçen maxsus tribunallar qordı. Suğış cinayätlären qıluçılarnı cawapqa tartu bügen dä aktual'' bulıp qala.
Dönya tarixına Nürenberg tribunalı dip kerep qalğan şuşı mäxkämä suğış azağında bombalar tarafınnan yuq itelgän şähärdä 60 yıl elek - 1945-nçe yıl noyäbreneñ 20-sendä açılğan ide. Anda mäxkämä qarşına isän kileş totqarlanğan 24 nazi citäkçese bastı, aralarında gestapoğa nigez saluçı Hermann Goering, natsilarnıñ rasaçıl täğlimat atası Alfred Rosenberg, tışqı eşlär ministrı Joachim von Ribbentrop kebek kürenekle yuğarı däräcäle ähellär bar ide. Alarnıñ barısı da suğış cinayätläre häm keşeçelekkä qarşı cinayätlär qıluda ğäyeplände.
Dönya tarixında berençe märtäbä ayırım ber ilneñ yuğarı türäläre şul il isemennän qılğan qırın ğämälläre öçen xalıqara mäxkämä qarşına bastı häm soñraq şul cinayätlär öçen tieşle cäzasın da aldı - 12-se ülemgä xökem itelde, 3-se aqlandı, qalğannarına törle ozınlıqtağı törmä cäzası birelde. Nürenbergta şulay uq berençe märtäbä xalıqara xoquqi äyläneşkä "suğış cinayätläre", "keşeçelekkä qarşı cinayätlär" digän töşençälär kerde. Şunnan soñ inde Berläşkän Millätlär Oyışması genotsid cinayätlären kisätü häm alarnı cäzalaw konvensiäsen, suğış alıp baru qanunnarı turında Jeneva kileşülären, Keşe xoquqlarınıñ Ğomumi Deklaratsiäsen qabul itte, bolarnıñ barısı da Nürenberg mäxkämäsendä kütärelgän häm äyläneşkä kertelgän xoquqi töşençälär nigezendä eşlände.
Şunnan soñ 60 yıl ütte, läkin yaña däwer dä yaña suğışlar, yaña qanlı nizaqlar belän bilgelände. Qayber çığanaqlar, şularda 100 millionnan artıq keşe üterelde, dip belderä. Ruanda, Kambodja, elekke Yugoslaviä cirlärendä yaña genotsid oçraqları terkälde. Häm bu kön tärtibenä, xäzerge çor öçen üz Nürenberg mäxkämälären buldıru mäs''äläsen kütärde.
Ruanda häm elekke yugoslav cirlärendäge genotsid wä suğış cinayätlären tikşerü öçen maxsus tribunallar buldırıldı. Moñardan tış maxsus Xalıqara cinayät mäxkämäse qorıldı. Ämma alar haman da näticäle eşläp kitä almıy, häm Austriäneñ İnnsbruck Universitetı professorı Hans Koechler, monıñ säbäbe şunda ki, xäzerge zaman suğışınıñ tabiğäte üzgärde, bu isä suğış cinayätlären açıqlawnı qatlawlandıra, dip isäpli:
"Awırlıq şunda ki, ğadi xalıqnı yaqlaw ölkäsendäge xoquqi normalar 1945-nçe yıldağılarınnan ayırılmasa da, alarnı qullanu, yaña şartlarğa turı kiterep qullanu qatlawlı. Sivil häm sivil bulmağan xädäflär arasında çiklär yış qına yuıla, alarnı ayıru bik awır", di professor Koechler.
İkençedän, dip däwam itä Austriä professorı, mäxkämäne alıp baru häm dälillär kiterü tärtibe dä xäzer üzgärde, alar Nürenbergqa qarağanda küpkä qırısraq. Ğäyeplängännärne yaqlawnıñ da xoquqları bötenläy başqa. Häm öçençedän, xäzerge mäxkämälär eşenä xalıqara säyäsät zur yoğıntı yasıy, di professor Koechler, häm bu uñaydan Haagtağı mäxkämäneñ elekke yugoslav cirlärendä NATO qılğan ğämällärne tikşerergä telämäwen misal itep kiterä.
"Älege mäxkämädä elekke yugoslav cirlärendä ayırım ber çorda qılınğan cinayätlärne tikşerü wäkaläte bar, läkin prokuror anda NATO ğämällärenä qarağan eşlär başlawnı kire qağıp kilä", di Koechler. Xalıqara Cinayät mäxkämäseneñ eşe dä, Quşma Ştatlarnıñ aña qarşı buluı häm Rusiä wä Qıtay kebek illärneñ anı tözü turındağı kileşüne raslamawı säbäple, älegä caylanıp kitä almıy.
Kärim Kamal
Dönya tarixında berençe märtäbä ayırım ber ilneñ yuğarı türäläre şul il isemennän qılğan qırın ğämälläre öçen xalıqara mäxkämä qarşına bastı häm soñraq şul cinayätlär öçen tieşle cäzasın da aldı - 12-se ülemgä xökem itelde, 3-se aqlandı, qalğannarına törle ozınlıqtağı törmä cäzası birelde. Nürenbergta şulay uq berençe märtäbä xalıqara xoquqi äyläneşkä "suğış cinayätläre", "keşeçelekkä qarşı cinayätlär" digän töşençälär kerde. Şunnan soñ inde Berläşkän Millätlär Oyışması genotsid cinayätlären kisätü häm alarnı cäzalaw konvensiäsen, suğış alıp baru qanunnarı turında Jeneva kileşülären, Keşe xoquqlarınıñ Ğomumi Deklaratsiäsen qabul itte, bolarnıñ barısı da Nürenberg mäxkämäsendä kütärelgän häm äyläneşkä kertelgän xoquqi töşençälär nigezendä eşlände.
Şunnan soñ 60 yıl ütte, läkin yaña däwer dä yaña suğışlar, yaña qanlı nizaqlar belän bilgelände. Qayber çığanaqlar, şularda 100 millionnan artıq keşe üterelde, dip belderä. Ruanda, Kambodja, elekke Yugoslaviä cirlärendä yaña genotsid oçraqları terkälde. Häm bu kön tärtibenä, xäzerge çor öçen üz Nürenberg mäxkämälären buldıru mäs''äläsen kütärde.
Ruanda häm elekke yugoslav cirlärendäge genotsid wä suğış cinayätlären tikşerü öçen maxsus tribunallar buldırıldı. Moñardan tış maxsus Xalıqara cinayät mäxkämäse qorıldı. Ämma alar haman da näticäle eşläp kitä almıy, häm Austriäneñ İnnsbruck Universitetı professorı Hans Koechler, monıñ säbäbe şunda ki, xäzerge zaman suğışınıñ tabiğäte üzgärde, bu isä suğış cinayätlären açıqlawnı qatlawlandıra, dip isäpli:
"Awırlıq şunda ki, ğadi xalıqnı yaqlaw ölkäsendäge xoquqi normalar 1945-nçe yıldağılarınnan ayırılmasa da, alarnı qullanu, yaña şartlarğa turı kiterep qullanu qatlawlı. Sivil häm sivil bulmağan xädäflär arasında çiklär yış qına yuıla, alarnı ayıru bik awır", di professor Koechler.
İkençedän, dip däwam itä Austriä professorı, mäxkämäne alıp baru häm dälillär kiterü tärtibe dä xäzer üzgärde, alar Nürenbergqa qarağanda küpkä qırısraq. Ğäyeplängännärne yaqlawnıñ da xoquqları bötenläy başqa. Häm öçençedän, xäzerge mäxkämälär eşenä xalıqara säyäsät zur yoğıntı yasıy, di professor Koechler, häm bu uñaydan Haagtağı mäxkämäneñ elekke yugoslav cirlärendä NATO qılğan ğämällärne tikşerergä telämäwen misal itep kiterä.
"Älege mäxkämädä elekke yugoslav cirlärendä ayırım ber çorda qılınğan cinayätlärne tikşerü wäkaläte bar, läkin prokuror anda NATO ğämällärenä qarağan eşlär başlawnı kire qağıp kilä", di Koechler. Xalıqara Cinayät mäxkämäseneñ eşe dä, Quşma Ştatlarnıñ aña qarşı buluı häm Rusiä wä Qıtay kebek illärneñ anı tözü turındağı kileşüne raslamawı säbäple, älegä caylanıp kitä almıy.
Kärim Kamal