Londonda King''s College dip atalğan tikşerenü üzägendä bu xisapnı BMOdan Roy Walmsley häm şuşı üzäk xezmätkäre Anton Şelupanov äzerläde. Şelupanov Azatlıq radiosına xisapta iğtibarnı cälep itkän berniçä äyber turında söyläp birde. Misal öçen dönyada törmädä utırğan böten xatın-qızlarnıñ 3tän ike öleşe barı tik 4 ildä – AQŞ, Qıtay, Rusiä häm Tailandta ikän:
"Bu illärdä bolay da totqınnar sanı yuğarı. Qıtayda xalıq sanı da küp – törmälärdä dä keşe bik küp. Qalğan illär dä – AQŞ, Rusiä häm Qıtay isemlektä näq şul uq säbäplärdän berençe urınnarnı alıp toradır."
AQŞta törmädä 183 meñ, Qıtayda 71, Rusiädä 55 häm Tailandta 28 meñnän artıq xatın-qız utıra. Tikşerelgän qalğan 183 ildä xatın-qız totqınnar sanı 15 meñnän artmıy. Barlığı 187 il tikşerelgän.
Şelupanov süzlärenä qarağanda, Bäysez Däwlätlär Berdämlegendä dä sannar yuğarı:
"Rusiädä totqınnarnıñ 6.5%tı xatın-qızlar – bu küp. İñ yuğarı san Belarusta, anda 7.5%. Qayber illärdä bik tübän, misal öçen Azärbaycanda – 1dän artıq. Ukrainada şaqtıy yuğarı, 6%tan artıq."
Rusiädä törmädä utırğan xatın-qızlarnıñ sanı yuğarı buluı – tikşerüçelärne aptıraşta qaldırğan. Rusiädä cäza qanunnarında, xatın-qız cinäyät qılsa da anı törmägä utırtmaw öçen şartlar qaralğan, di Şelupanov:
"Rusiädä xatın-qız totqınnar sanı urtaçadan yuğarı. Ber ük waqıtta soñğı yıllarda cinäyät qanunnarına üzgäreşlär kertelde. Xatın-qıznı törmägä utırtmaw şartları bar. Misal öçen ägär dä xatınnıñ 14 yäştän dä keçeräk balası bulsa häm cinäyät bik citdi bulmasa, aña cäza alunı kiçekterä alalar."
Balasına 14 yäş tulğanda , ägär dä xatın-qız qabat cinäyät yulına basmasa – ğayepläwne ğadättä bötenläy ğamäldän çığaralar. Şuşı şartlarda da bik küp xatın-qıznıñ törmägä elägüe – borçılu tudıra, dip tikşerüçelär.
Tatarstanda xatın-qızlar törmäse yuq. Ämma Qazanda – xökem qararın kötkän arada utıra torğan urınnar bar. Yaña Ğasır radiosı xäbärçese Nailä Nizami Azatlıq öçen maxsus ber äñgämä äzerlägän ide. Cäzalarnı ütäwçe federal xezmätneñ Tatarstan idaräse citäkçese Däwfid Xämmädişin:
"Soñğı ike yılda xatın-qızlar arasında cinäyät qıluçılar sanı azaydı. 2004nçe yılda 2155 xatın-qız cawapqa tartıldı. Ul böten totqınnarnıñ 6% täşkil itä. Cinäyätlärgä kilgändä, zur cinäyät qılğan xatın-qızlar iregennän mäxrüm itelä. Narkotiklar belän bäylängän cinäyätlär öçen xökemgä tartılğan xatın-qızlar sanı bik küp. 16 yäştän alıp 30 yäşkä qadär. 70nçe yıllarda Panovkada (Tatarstanda) xatın-qızlar törmäse bulğan. Annan soñ kiräklege betkäç ul törmäne taratqannar. Bügenge köndä Çuwaşiädä 3 xatın-qız törmäse bar. Tatarstanda xökemgä tartılğan xatın-qızlar Çuwaşiägä cibärelä. "
Dönyada törmälärne öyränüçe xalıqara üzäk 200 ildä barlıq totqınnar turında mäğlümat cıyğan, xatın-qızlar turında ğına tügel. Üzäk citäkçese Rob Allen, törmädä utıruçılar sanı yuğarı bulğan illärdä – totqınnar arasında xatın-qızlar da kübräk, di. Törmädä xatın-qızlar artqan sayın – cämğiätkä ziyan da arta bara, di Allen:
"Alar törmädä utırğanda, balaların tärbiälärgä kiräk. Qaywaqıt totqınnarnıñ balaların tuğannarı alsa, başqa oçraqlarda monı däwlät qayğırtırğa tieş. Bik küp ildä mondıy balalarnıñ kiläçäge bik äybät tügel."
Bu xisapnı äzerläwçelär, xökümätlär, xatın-qızlarnı törmägä utırtu urınına – däwalaw yäki başqa tör terapiä kebek çaralar turında uylanır, dip ömetlänä.
Alsu Qormaş
"Bu illärdä bolay da totqınnar sanı yuğarı. Qıtayda xalıq sanı da küp – törmälärdä dä keşe bik küp. Qalğan illär dä – AQŞ, Rusiä häm Qıtay isemlektä näq şul uq säbäplärdän berençe urınnarnı alıp toradır."
AQŞta törmädä 183 meñ, Qıtayda 71, Rusiädä 55 häm Tailandta 28 meñnän artıq xatın-qız utıra. Tikşerelgän qalğan 183 ildä xatın-qız totqınnar sanı 15 meñnän artmıy. Barlığı 187 il tikşerelgän.
Şelupanov süzlärenä qarağanda, Bäysez Däwlätlär Berdämlegendä dä sannar yuğarı:
"Rusiädä totqınnarnıñ 6.5%tı xatın-qızlar – bu küp. İñ yuğarı san Belarusta, anda 7.5%. Qayber illärdä bik tübän, misal öçen Azärbaycanda – 1dän artıq. Ukrainada şaqtıy yuğarı, 6%tan artıq."
Rusiädä törmädä utırğan xatın-qızlarnıñ sanı yuğarı buluı – tikşerüçelärne aptıraşta qaldırğan. Rusiädä cäza qanunnarında, xatın-qız cinäyät qılsa da anı törmägä utırtmaw öçen şartlar qaralğan, di Şelupanov:
"Rusiädä xatın-qız totqınnar sanı urtaçadan yuğarı. Ber ük waqıtta soñğı yıllarda cinäyät qanunnarına üzgäreşlär kertelde. Xatın-qıznı törmägä utırtmaw şartları bar. Misal öçen ägär dä xatınnıñ 14 yäştän dä keçeräk balası bulsa häm cinäyät bik citdi bulmasa, aña cäza alunı kiçekterä alalar."
Balasına 14 yäş tulğanda , ägär dä xatın-qız qabat cinäyät yulına basmasa – ğayepläwne ğadättä bötenläy ğamäldän çığaralar. Şuşı şartlarda da bik küp xatın-qıznıñ törmägä elägüe – borçılu tudıra, dip tikşerüçelär.
Tatarstanda xatın-qızlar törmäse yuq. Ämma Qazanda – xökem qararın kötkän arada utıra torğan urınnar bar. Yaña Ğasır radiosı xäbärçese Nailä Nizami Azatlıq öçen maxsus ber äñgämä äzerlägän ide. Cäzalarnı ütäwçe federal xezmätneñ Tatarstan idaräse citäkçese Däwfid Xämmädişin:
"Soñğı ike yılda xatın-qızlar arasında cinäyät qıluçılar sanı azaydı. 2004nçe yılda 2155 xatın-qız cawapqa tartıldı. Ul böten totqınnarnıñ 6% täşkil itä. Cinäyätlärgä kilgändä, zur cinäyät qılğan xatın-qızlar iregennän mäxrüm itelä. Narkotiklar belän bäylängän cinäyätlär öçen xökemgä tartılğan xatın-qızlar sanı bik küp. 16 yäştän alıp 30 yäşkä qadär. 70nçe yıllarda Panovkada (Tatarstanda) xatın-qızlar törmäse bulğan. Annan soñ kiräklege betkäç ul törmäne taratqannar. Bügenge köndä Çuwaşiädä 3 xatın-qız törmäse bar. Tatarstanda xökemgä tartılğan xatın-qızlar Çuwaşiägä cibärelä. "
Dönyada törmälärne öyränüçe xalıqara üzäk 200 ildä barlıq totqınnar turında mäğlümat cıyğan, xatın-qızlar turında ğına tügel. Üzäk citäkçese Rob Allen, törmädä utıruçılar sanı yuğarı bulğan illärdä – totqınnar arasında xatın-qızlar da kübräk, di. Törmädä xatın-qızlar artqan sayın – cämğiätkä ziyan da arta bara, di Allen:
"Alar törmädä utırğanda, balaların tärbiälärgä kiräk. Qaywaqıt totqınnarnıñ balaların tuğannarı alsa, başqa oçraqlarda monı däwlät qayğırtırğa tieş. Bik küp ildä mondıy balalarnıñ kiläçäge bik äybät tügel."
Bu xisapnı äzerläwçelär, xökümätlär, xatın-qızlarnı törmägä utırtu urınına – däwalaw yäki başqa tör terapiä kebek çaralar turında uylanır, dip ömetlänä.
Alsu Qormaş