Yaña yılnıñ berençe atnasında çıqqan matbugatta da bäyräm ruxı sizelde. «Tup-tup basıp, ğorur atlap, xuş kiläseñ Yaña yıl!» digän süzlär belän sälämläde üz uquçıların bu yılnıñ berençe könendä basılıp çıqqan Watanım Tatarstan gazetası. İke räsmi gazetada Prezident Şäymievneñ yaña yıl möräcägate basılıp çıqtı. Gazetalarda şulay uq at yılına teläklär, farazlar, tatar xalqı häm atnıñ gömerlek dustı buluı turında çıgışlar, mäqälälär küp buldı.
Mädäni Comğa gazetasında Kim Şaqirov «Yeget itep toydı bezne atlar» digän mäqäläsendä Könçıgış goroskopları, yıllarga xaywan isemen birü yolası turında uylana. At yılı turında, mäsälän, ul bolay dip yaza:
«Xäzerge könnärdä «at» digändä, minem küz aldıma qala xalqın azıq-tölek belän täemin itüçe sala xezmätçännäre kilep basa. Awıl xalqın çınnan da at belän çagıştırıp bula. At kebek eşli bit ul awıl keşese. Şuña kürä, 2002 yılnı At yılı dip kenä tügel, At häm awıl yılı dip ataw bik ğadel bulır ide kebek!»
At yılı bulgangamı, awıl xezmätçännäre, gomumän awıl teması matbugatta kiñ yaqtırtıldı bu könnärdä. Şähri Qazan gazetasınıñ «1000 dä ber uy» digän säxifädä Radik Fäizovnıñ «Bergälektä — bäräkät, tarqawlıqta — xäläkät» digän yazması dönya kürde.
«Soñgı waqıtlarda gına awılga qaytıp kilgänegez yuqmı? Ä awılda anda xällär ber dä şäptän tügel. Min matdi yaq turında äytmim. Bügenge köndä awıl ul yarlı tügel. Qabatlap äytergä turı kilä, awıl cirendä gomümi küñelsezlek. Şunnan kotılu ezläp, klublar açılsa da, anda yäşlär araqı eçep, qızmaça kileş kilä. İrlär törle qarañgı poçmaqlarda, xättä eş urınnarında sala, inde bit xatın-qızlarnıñ da şuşı xäräkätkä quşılu oçraqları bar. Menä şulay, awıl eçärgä sabıştı…» dip yaza Radik Fäizov. Avtor bu bälädän qotılu yulın tormışnı yañaça qoruda kürä. Mäsälän ul, xıyalga birelep, kiläçäktäge awılları agroşähärçeklär räweşendä küz aldına kiteräm, di. Yağni avtor erelängän, 15-20 meñ xalqı bulgan awıllarnı kürergä teli, bu ideanı zamanında Xruçev kütärep algan ide, ämmä tormışqa aşıra almadı di.
«Agroşähärçekllärdä tuplanıp yaşäw awıl xalqına niqadärle uñaylıqlar, mömkinleklär alıp kiler ide! Xäzerge asfalt yullar, xäzerge texnika zamanında yıraq basularga barıp eşläw älläni zur qıyınlıqlar tudırmas ide. Äytik, mexanizatorlar öçen 30-40 kilometrdagı basuğa barıp eşläp qaytu mömkin bulmagan ğämäl tügel..» digän täqdimnär äytä Radik Fäizov häm dä «bu awıl xucalıgı belgeçe bulmagan, ämma awılnıñ kiläçäge turında uylangan ber qäläm iyase fikere genä» dip tä iskärtep quya.
Mädäni Comğa gazetasında basılgan awıl cirendä yaşäwçe ikençe avtornıñ yazması, şulay uq, igtibarga laeq. Ğarifcan Möxämmätşin «Küñeldä ışanç talpına» digän mäqäläsendä bolay dip yaza:
«Ör-yaña yılga ayaq bastıq. Küñeldä — izge, yaqtıga ışanıç. Küñeldä — şöbxä, borçular, ärnülär… Barıber yaqtıga, izgegä ışanıç tiränräk! Çönki yaqtılıqqa, izgelekkä, maturlıqqa bik tä susadı soñgı yıllarda bezneñ küñellär.»
Bu yazmanıñ awtorı şulay uq, 90-nçı yıllar aldınnan başlangan üz-añ uyanu, xalqıbıznıñ milli gorurlıq üsü, imanı nıgıy baru çalımnarı bulunı da sürätli. Ämma bu xälät ozaqqa barmadı. Milli pessimizm mikrobı canıbıznı aşıy, dip fikerläre belän urtaqlaşa Garifcan Möxämmätşin. Telebezne saqlaw, avtor fikerençä, bezneñ ata-babalarıbız aldındagı burıçıbız. Ä şuşı burıçnı ütäw öçen — milli gorurlıq bulırga tieş, dip sanıy Ğarifcan Möxämätşin. Bu töşençäne ul bolay, dip añlıy:
«Milli gorurlıq — ul gomümkeşelek tarixında, keşelek dönyası küp gasırlar däwamında tudırgan bixisap qimmmätlär arasında üz xalqıñnıñ laeqlı öleşe barlıgın añlaw, digän süz. Milli gorurlıq - ul küpmillätle, küp xalıqlı şuşı çuar keşelek dönyası öçen sineñ — tatar bulıp tugan keşeneñ — näq menä tatar bularaq qaderle häm qimmätle ikänlegeñne añlaw, digän süz.»
Ğarifcan Möxämätşin şulay uq xalıqnı bülgäläü ğämäle turında da fikerläre belän urtaqlaşa. «Mäskäw bu eşne başladı gına, ä üz arabızdan anı tormışqa aşıruçılar inde barlıqqa kilgän. Köt tä tor, Mişärstan yanında Keräşenstan, Tiptärstan qalqıp çıgar», dip yaza ul.
Вечерняя Казань gazetası yaña yıl aldınnan üzeneñ uquçıları belän turı elemtä ütkärde. Gazetanıñ säyäsi küzätüçese Röstäm Vafinga birelgän sorawlar, ayıruça igtibarnı cälep itä. Mäsälän, İlya Aleksandroviç isemle ber uqıtuçı, xäbärçeneñ milli mäsälägä qaraşları belän kileşmäven äytä. Röstäm Vafin zamanında «tatar milläte däwlät qısalarında gına üsä ala» dip yazgan ide. «Tatar millätenä assimilatsiä yanamıy, millätneñ «çıstalıgı turında» natsistlar söylägän ide üz waqıtında, bu bik bäxäsle fiker», dip sanıy İlya Aleksandroviç.
Zöfär isemle ber eşmäkär, üzeneñ milläte, respublika turında niçek borçıluların sürätläp birä. «Şäymiev suverenitetnı yaqlarga dip yärdäm sorasa, bez uramnarga, mitingqa çıgar idek», dip söylägän bulgan. Ber uquçı, gazeta xezmätkärlärenä «latin grafiqasına küçergäme, yuqmı digän bäxäslärlärne quertqançı, latin grafiqasında keçkenä genä tekstlar bastırıgız, bez künä torır idek» digän täkdim kertä. Ämma Вечерняя Казань gazetası xezmätkärläre bu keşegä tatar matbugatına möräcägat itärgä täqdim itä. İkençe ber uquçı bolay dip äytä:
«Вечерняя Казань gazetasın qayber tatar radioları «sarı matbugat» dip atıy. Min üzem dä sezneñ, tatar telen uqıtuga mönäsäbätegezne — mısqıl itügä tiñlär idem.»
Xäbärçe, Marina Yudkeviç: «bez köçläp uqıtuga qarşı, telägän keşe qıtay telen dä öyränä ala» dip cawap birgän. Bu yazmalada gazetada maqtaw süzläre dä äytelä, tänqit tä yañgırıy. Ämma uquçılarnıñ kübese Вечерняя Казань gazetasına gel açı süzle tügel, ä kiñ küñelle, yomşagraq bulırga çaqıra.
Tatarstan yäşläre gazetasınıñ bu yıldagı berençe sanında Tufan Miñnullinıñ «Doşmanmı min, dusmı?» digän külämle mäqaläse basılgan.
Tufan Miñnullin Däwlät Şurasında da, matbugatta da Başqortostan tatarların yaqlap kilgän keşe bularaq bilgele. «Kommersant» gazetası anıñ ber çığışın bastırgan bulgan. «Doşmanmı min, dusmı?» digän mäqälädän ber özek:
«Başkortostan citäkçelege ul gazetanı uqıp «ah» itkän häm minem tarafqa Ufadan salqın cillär isä başladı. Başkortostanda üz keşe bulgan Tufan Miñnullinnan başqort xalqınıñ doşmanı uq bulmasa da, tatarnıñ ber axmaq millätçesen yasap quydılar».
Tufan äfände, Däwlät Şurasında çıgış yasagan waqıtta, Yañawıl rayonındagı awıllarda ütkärelgän antropologik tikşerenülär turında ber gazetaga tayanıp qına äyttem, bu minem süzlär tügel dip, qat-qat iskärtä. Şuşı külämle mäqalädän tagın ber özek:
«Bü süzlärne min üz tirämdäge ıgı-zıgılarnıñ nidän başlanganın tagın ber qat añlatu öçen yazam. Ämma bu aqlanu tügel. Başqortostandagı tatarlarnıñ xälläre al da göl, alarnıñ problemaları xäl itelgän dip ätergä cıenmıym.»
Min başqort millätçelären añlıym, başkort xalqınıñ yazmışı tatarnıqına oxşagan, di avtor. Avtor bu mäqalädä «Başqortnı başqort bularaq tatar tuganı gına saqlap qalırga sälätle. Ägär dä başqort millätpärwäre tatarnı başqort qına saqlap qalaçaq di häm dälilli ikän, min aña räxmät uqıyaçaqmın häm eşemdä tayanaçaqmın. Menä ni öçen bezgä utırıp söyläşergä, fikerläşergä kiräk» — digän fiker dä äytä.
«Bez 2002 elga ayaq basabız. Yaña yıl başında yaqınnarnı qotlau yolası bar. Başqort tugannarnı Yaña yıl belän qotlıym. İsänlek-sawlıq telim. Bäxäslär bulır, ämmä alar nizaqqa küçmäsen ide» dip yaza Tufan Miñnullin.
Matbugat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde
Mädäni Comğa gazetasında Kim Şaqirov «Yeget itep toydı bezne atlar» digän mäqäläsendä Könçıgış goroskopları, yıllarga xaywan isemen birü yolası turında uylana. At yılı turında, mäsälän, ul bolay dip yaza:
«Xäzerge könnärdä «at» digändä, minem küz aldıma qala xalqın azıq-tölek belän täemin itüçe sala xezmätçännäre kilep basa. Awıl xalqın çınnan da at belän çagıştırıp bula. At kebek eşli bit ul awıl keşese. Şuña kürä, 2002 yılnı At yılı dip kenä tügel, At häm awıl yılı dip ataw bik ğadel bulır ide kebek!»
At yılı bulgangamı, awıl xezmätçännäre, gomumän awıl teması matbugatta kiñ yaqtırtıldı bu könnärdä. Şähri Qazan gazetasınıñ «1000 dä ber uy» digän säxifädä Radik Fäizovnıñ «Bergälektä — bäräkät, tarqawlıqta — xäläkät» digän yazması dönya kürde.
«Soñgı waqıtlarda gına awılga qaytıp kilgänegez yuqmı? Ä awılda anda xällär ber dä şäptän tügel. Min matdi yaq turında äytmim. Bügenge köndä awıl ul yarlı tügel. Qabatlap äytergä turı kilä, awıl cirendä gomümi küñelsezlek. Şunnan kotılu ezläp, klublar açılsa da, anda yäşlär araqı eçep, qızmaça kileş kilä. İrlär törle qarañgı poçmaqlarda, xättä eş urınnarında sala, inde bit xatın-qızlarnıñ da şuşı xäräkätkä quşılu oçraqları bar. Menä şulay, awıl eçärgä sabıştı…» dip yaza Radik Fäizov. Avtor bu bälädän qotılu yulın tormışnı yañaça qoruda kürä. Mäsälän ul, xıyalga birelep, kiläçäktäge awılları agroşähärçeklär räweşendä küz aldına kiteräm, di. Yağni avtor erelängän, 15-20 meñ xalqı bulgan awıllarnı kürergä teli, bu ideanı zamanında Xruçev kütärep algan ide, ämmä tormışqa aşıra almadı di.
«Agroşähärçekllärdä tuplanıp yaşäw awıl xalqına niqadärle uñaylıqlar, mömkinleklär alıp kiler ide! Xäzerge asfalt yullar, xäzerge texnika zamanında yıraq basularga barıp eşläw älläni zur qıyınlıqlar tudırmas ide. Äytik, mexanizatorlar öçen 30-40 kilometrdagı basuğa barıp eşläp qaytu mömkin bulmagan ğämäl tügel..» digän täqdimnär äytä Radik Fäizov häm dä «bu awıl xucalıgı belgeçe bulmagan, ämma awılnıñ kiläçäge turında uylangan ber qäläm iyase fikere genä» dip tä iskärtep quya.
Mädäni Comğa gazetasında basılgan awıl cirendä yaşäwçe ikençe avtornıñ yazması, şulay uq, igtibarga laeq. Ğarifcan Möxämmätşin «Küñeldä ışanç talpına» digän mäqäläsendä bolay dip yaza:
«Ör-yaña yılga ayaq bastıq. Küñeldä — izge, yaqtıga ışanıç. Küñeldä — şöbxä, borçular, ärnülär… Barıber yaqtıga, izgegä ışanıç tiränräk! Çönki yaqtılıqqa, izgelekkä, maturlıqqa bik tä susadı soñgı yıllarda bezneñ küñellär.»
Bu yazmanıñ awtorı şulay uq, 90-nçı yıllar aldınnan başlangan üz-añ uyanu, xalqıbıznıñ milli gorurlıq üsü, imanı nıgıy baru çalımnarı bulunı da sürätli. Ämma bu xälät ozaqqa barmadı. Milli pessimizm mikrobı canıbıznı aşıy, dip fikerläre belän urtaqlaşa Garifcan Möxämmätşin. Telebezne saqlaw, avtor fikerençä, bezneñ ata-babalarıbız aldındagı burıçıbız. Ä şuşı burıçnı ütäw öçen — milli gorurlıq bulırga tieş, dip sanıy Ğarifcan Möxämätşin. Bu töşençäne ul bolay, dip añlıy:
«Milli gorurlıq — ul gomümkeşelek tarixında, keşelek dönyası küp gasırlar däwamında tudırgan bixisap qimmmätlär arasında üz xalqıñnıñ laeqlı öleşe barlıgın añlaw, digän süz. Milli gorurlıq - ul küpmillätle, küp xalıqlı şuşı çuar keşelek dönyası öçen sineñ — tatar bulıp tugan keşeneñ — näq menä tatar bularaq qaderle häm qimmätle ikänlegeñne añlaw, digän süz.»
Ğarifcan Möxämätşin şulay uq xalıqnı bülgäläü ğämäle turında da fikerläre belän urtaqlaşa. «Mäskäw bu eşne başladı gına, ä üz arabızdan anı tormışqa aşıruçılar inde barlıqqa kilgän. Köt tä tor, Mişärstan yanında Keräşenstan, Tiptärstan qalqıp çıgar», dip yaza ul.
Вечерняя Казань gazetası yaña yıl aldınnan üzeneñ uquçıları belän turı elemtä ütkärde. Gazetanıñ säyäsi küzätüçese Röstäm Vafinga birelgän sorawlar, ayıruça igtibarnı cälep itä. Mäsälän, İlya Aleksandroviç isemle ber uqıtuçı, xäbärçeneñ milli mäsälägä qaraşları belän kileşmäven äytä. Röstäm Vafin zamanında «tatar milläte däwlät qısalarında gına üsä ala» dip yazgan ide. «Tatar millätenä assimilatsiä yanamıy, millätneñ «çıstalıgı turında» natsistlar söylägän ide üz waqıtında, bu bik bäxäsle fiker», dip sanıy İlya Aleksandroviç.
Zöfär isemle ber eşmäkär, üzeneñ milläte, respublika turında niçek borçıluların sürätläp birä. «Şäymiev suverenitetnı yaqlarga dip yärdäm sorasa, bez uramnarga, mitingqa çıgar idek», dip söylägän bulgan. Ber uquçı, gazeta xezmätkärlärenä «latin grafiqasına küçergäme, yuqmı digän bäxäslärlärne quertqançı, latin grafiqasında keçkenä genä tekstlar bastırıgız, bez künä torır idek» digän täkdim kertä. Ämma Вечерняя Казань gazetası xezmätkärläre bu keşegä tatar matbugatına möräcägat itärgä täqdim itä. İkençe ber uquçı bolay dip äytä:
«Вечерняя Казань gazetasın qayber tatar radioları «sarı matbugat» dip atıy. Min üzem dä sezneñ, tatar telen uqıtuga mönäsäbätegezne — mısqıl itügä tiñlär idem.»
Xäbärçe, Marina Yudkeviç: «bez köçläp uqıtuga qarşı, telägän keşe qıtay telen dä öyränä ala» dip cawap birgän. Bu yazmalada gazetada maqtaw süzläre dä äytelä, tänqit tä yañgırıy. Ämma uquçılarnıñ kübese Вечерняя Казань gazetasına gel açı süzle tügel, ä kiñ küñelle, yomşagraq bulırga çaqıra.
Tatarstan yäşläre gazetasınıñ bu yıldagı berençe sanında Tufan Miñnullinıñ «Doşmanmı min, dusmı?» digän külämle mäqaläse basılgan.
Tufan Miñnullin Däwlät Şurasında da, matbugatta da Başqortostan tatarların yaqlap kilgän keşe bularaq bilgele. «Kommersant» gazetası anıñ ber çığışın bastırgan bulgan. «Doşmanmı min, dusmı?» digän mäqälädän ber özek:
«Başkortostan citäkçelege ul gazetanı uqıp «ah» itkän häm minem tarafqa Ufadan salqın cillär isä başladı. Başkortostanda üz keşe bulgan Tufan Miñnullinnan başqort xalqınıñ doşmanı uq bulmasa da, tatarnıñ ber axmaq millätçesen yasap quydılar».
Tufan äfände, Däwlät Şurasında çıgış yasagan waqıtta, Yañawıl rayonındagı awıllarda ütkärelgän antropologik tikşerenülär turında ber gazetaga tayanıp qına äyttem, bu minem süzlär tügel dip, qat-qat iskärtä. Şuşı külämle mäqalädän tagın ber özek:
«Bü süzlärne min üz tirämdäge ıgı-zıgılarnıñ nidän başlanganın tagın ber qat añlatu öçen yazam. Ämma bu aqlanu tügel. Başqortostandagı tatarlarnıñ xälläre al da göl, alarnıñ problemaları xäl itelgän dip ätergä cıenmıym.»
Min başqort millätçelären añlıym, başkort xalqınıñ yazmışı tatarnıqına oxşagan, di avtor. Avtor bu mäqalädä «Başqortnı başqort bularaq tatar tuganı gına saqlap qalırga sälätle. Ägär dä başqort millätpärwäre tatarnı başqort qına saqlap qalaçaq di häm dälilli ikän, min aña räxmät uqıyaçaqmın häm eşemdä tayanaçaqmın. Menä ni öçen bezgä utırıp söyläşergä, fikerläşergä kiräk» — digän fiker dä äytä.
«Bez 2002 elga ayaq basabız. Yaña yıl başında yaqınnarnı qotlau yolası bar. Başqort tugannarnı Yaña yıl belän qotlıym. İsänlek-sawlıq telim. Bäxäslär bulır, ämmä alar nizaqqa küçmäsen ide» dip yaza Tufan Miñnullin.
Matbugat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde