Kemnär arta, kemnär kimi?

Uzğan yılda ütkärelgän canisäpneñ qayber yomğaqları basılıp çıqtı. Älbättä, räsmi matbuğatta çığarılğan sannar bik az. Xalıq sanın alunıñ tulı yomğaqları berniçä tom kitap bulıp çığarğa tieş. Monısı nişläpter suzıla. Xälbuki, komp'yuterlar belän sanağanda eşlär tizräk barırğa tieş ide. Annarı, ğomum Rusiä sannarı bulğaç, alar bit inde töbäklärdän cıyılğan mäğlümätlär buyınça tuplanğan. Ä näq menä şul töbäk däräcäsendäge sannar haman yuq. Änä, Duma saylawları ütep kitkäç, belersez dilär. Dimäk, uzğan yılda ütkärelgän xalıq sanın alunıñ säyäsi häm ictimaği ähämiäte bik zur. Yomğaqlarğa citdi iğtibar birep, alarnı xalıqqa citkersäñ, ozaq yıllar xakimlek itüçelärneñ yöze açıla. Döresräge, säyäsi, iqtisadi kursnıñ näticäläre kürenä.

Xäteregezgä töşeregez, 1937nçe yılda ütkärelgän can isäpneñ yomğaqları Stalinğa oşamağan. Alar sotsializmğa yala yağu dip bäyälängän. Häm sanawçılarnı törmälärgä utırtqannar, atqannar da, yañadan, döresräk itep, 39nçı yılda sanağannar SSSR xalqın. Xalıq sanın alu – ul sarıq sanaw ğına tügel. Soñğısı – 2002nçe yıldağısı – bik citdi häm zur çığımnar tügep ütkärelde. Äzerlängändä ük bäxäslär uyandı. Ni disäñ dä, az-maz demokratiä bar ide bit äle.

Äydägez, iñ ğomumi berençe sannarğa küz salıyq. Alarnı bit añlarğa, sannarnıñ mäğnäsenä töşenergä kiräk. Äytik, millätlär artuı yäki kimüe. Ğädättä, milli problemalarnıñ ähämiäte başqa mäs'älälär belän çağıştırğanda 12-14 urınğa quyıla. Ä can isäp alğanda, nişläpter, sorawlıqtağı millät häm tel mäs’äläse iñ berençe, iñ bäxäsle bulıp çıqtı. Xäzer dä şulay uq. Ägär dä millätlärneñ sanı ähämiätle bulmasa, qaysı ölkädä, respublikada, şähärdä, rayonda qaysı millät wäkilläreneñ küpmelegen yäşermäs idelär. Bigräk tä, saylaw aldınnan.

Şulay itep, qarıybız. Urıslar iñ kübe, alar Rusiä xalqı sanınıñ 79 protsentın täşkil itä. Elek 80 ide. İkençe urında tatarlar – alar 0,6 protsentqa, yäğni 36 meñgä artqan. Elegräk bez sezgä 14-15 meñ digän idek. Bilgele etnolog Valeriy Tişkovnıñ kal'kulyatorı äybäträk bulıp çıqtı. 36 meñgä artu – räsmi häm fänni yaqtan tanılğan san. Başqortlar 330 meñgä, yäğni 22 protsentqa artqan. Çuaşlar 8 protsentqa, mordvalar – 24 protsentqa, udmurtlar – 11, marilar – 6 protsentqa kimegän. Ukrainnar, beloruslarnıñ kimüe – 38әр protsent täşkil itä. Nemeslär – 34 protsentqa kimegän. Kavkaz xalıqları 30, 40 protsentqa artqan. Ayırım alğanda, Rusiä äzerbäyjannarı – 59 protsentqa, ärmännäre 73, inguşlar – 62 protsentqa ürçegän.

Añlawı ciñel tügel bu xällärne. Baş sındırırlıq sannar. Bügenge tapşıruıbızda şuşı sannarğa analitik qaraş taşlıybız. Ekspertlarıbız Azatlıq radiosı öçen maxsus räweştä häm iñ berençe bulıp üz fikerlären äytä. Alar öçäw. Rusiä Fännär Akademiäseneñ etnologiä häm antropologiä institutı direktorı Valeriy Tişkov, Tarix fännäre doktorı, Qazanda oyışqan etnologiä monitoring üzäge citäkçese Damir İsxaqov häm Mäskäwdäge etnologik tikşerülär üzäge citäkçese, kürenekle ğalim Mixail Guboglo. Yomğaqlarda öç tendensiä kürenä. Ber törle millätlär kimi, ikençeläre artmıy da, kimemi dä, san buyınça elekke urında qala, öçençeläre – bik tiz ürçep bara.

Berençe törkemgä kergän ruslar, ukrainnar, beloruslar, nimeslär xätsez genä kimegännär. Şul uq waqıtta, Rusiägä çittän qaytuçı ruslar da az tügel. Kitüçeläre dä bar. Ukrainnar, beloruslar ällä üz illärenä küçep kitkännär, ällä ruslaşqannar. Äytüe qıyın. Nimeslär, yähüdlärneñ qaya kitkänen üzegez çamalıysızdır. Alar Germaniä, İzrail xalqı sanın artırğandır dip uylarğa kiräk.

Valeriy Tişkov ruslar, udmurtlar, marilar, mordvalar ülüçelärneñ sanı tuuçılarnıqınnan bik küp bulğanlıqtan äzäygän dip sanıy. Ä menä ukrainnar, beloruslar, nimeslär belän başqaçaraq. Alarnıñ sanı kimüen ğalim emigratsiäneñ küplege belän añlata.

Damir İsxaqovnıñ isä fikerläre menä nindi.

Ruslar sanı çınnan da bik kimegän. Alar älegä üzläreneñ sanın emigrantlar xisabına totıp toralar. Läkin alarnıñ sanı yıldan-yıl kimi bara. Dimäk, kiläçäktä ruslar tağın da kimiäçäk. Ukrainnar, beloruslarğa kilgändä, alarnıñ ber öleşe çınnan da üz illärenä qaytıp kitkänder. Läkin alar arasında rus dip yazıluçılar da baytaq buldı

Ä menä tatarlar ni xäldä? Valeriy Tişkov alarnıñ sanı elekkeçä qalğan dip sanıy. Damir İsxaqov häm başqalar tatarlarnıñ Üzäk Aziädän küpläp qaytuın isäplägändä, tatarlar kimegän dip isäpli.

Tatarlar üseş yağınnan yuq däräcäsendä tora, çönki bezneñ üseş bik äz. Äle bit soñğı yıllarda Rusiägä tatarlar şaqtıy küp qayttı. Üzäk Aziädän genä dä 100 meñnän artıq millättäşebez qayttı dip sanala. Alar qaya kitkän soñ? Citmäsä, tatarlarnı berdäm itep, mişär, ästerxan, seber tatarlarına ayırmıyça sanağan sannar bu. Bu xälne Tişkov äfände äytkänçä, tatarlarnıñ bala tapmawları belän genä añlatıp bulmıy. Minemçä, xalıq sanın alğan waqıtta Mäskäwdän tatarlarnı äzäytep sanarğa digän färman bulğan

Valeriy Tişkov xalıq sanın alu näticäläre buyınça artqan millätlär turında da äytte. San yağınnan bermä-ber artqan xalıqlar arasında başqortlar da bar. Etnologiä ğalime Valeriy Tişkov fikerençä, başqortlarnıñ 330 meñgä ürçep, tatarlarnıñ artmawı, xätta kimüe etnik üzañ alışınu belän bäyle. Ul tağın ber säbäpne dä kürsätä – pripiskalar, yalğan statistika. Yäğni yalğan sannarnıñ da bulu mömkinlegen Tişkov äfände tanıy.

Damir İsxaqov isä bu xaqta menä närsälär söyli.

Tatarlar iñ küp kimegän töbäk — ul Başqortstan. Başqortlarnı sanı şuşı arada 330 meñgä artuı ul tabiği üseşkä turı kilmi. Anda barı tik tatarlar xisabına ğına başqortlar sanın şulay küp itep arttırdılar. Ä etnik üzañ üzgärügä kilsäk, 10-15 yıl arasında ğına üzañ berniçek tä üzgärä almıy. Şuña kürä, bu oçraqta töp öleşne pripiskalar alıp tora

Şulay itep, täcribäle ekspertlar ber ük töbäktä, ber ük şartlarda yäşägän başqortlarnı tatar häm ruslar belän çağıştırğanda, kisken artıp kitüen bilgeli. Alar bu küreneneñ iñ berençe çiratta Başqortstanda küzätelüenä iğtibar itä. Älege küreneşkä bügen bäyä birep torasıbız kilmi. Barı tik, uzğan xalıq sanın alğanda tuğan telne bilgeläw häm döres itep terkäwneñ ni qädär ähämiätle ikänen genä iskä alıyq. Valeriy Tişkov kiresençä, tel tiräsendä süz quyırtunı urınsız dip sanıy. Millät başqa, tel başqa, digän fikerdä ul.

Rusiä külämendäge iñ abruylı häm ğädel etnologlarnıñ berse Mixail Guboglo tuğan tel milli üzañnıñ iñ möhim öleşe dip sanıy.

Bu xalıq isäben alğanda tuğan telne beleşmiçä bez xäzer älege mäğlümätlärne başqa yıldağı sannar belän çağıştıru mömkinlegen yuğalttıq. Çönki qayber däwlät çinovnikları keşeneñ tuğan telen alarnıñ söyläm tele dip sanıy. Bu alay tügel şul. Tuğan tel ul keşeneñ yışraq yäki äybäträk söyläşä torğan da, iñ berençe öyränelgän tel dä tügel. Keşe ber telne, ul teldä küpme häm niçek söyläşüenä qaramıyça, üzeneñ tuğan tele dip sanıy. Bu tel anıñ üzañınıñ ber öleşe. Häm keşeneñ milläten bilgelägändä, anıñ millätenä genä soraşırğa tügel, ä tuğan telen dä soraşırğa kiräk. Bu oçraqta ğına millätkä qağılışlı mäğlümätlärne döres dip sanap bula

2002nçe yılğı san aluda tuğan telne belü töp-tögäl sanalmağan. Elekke yılar dinamikası häm sotsiologik tikşerenülär yärdämendä genä millätlärneñ üz tellären belüen çamalarğa mömkin. Telägändä, monı buldırıp bula. Şulay itep, tatarlar bu yulı törkemnärgä bülenep sanalmadı, şulay da ğomumi san bik tübän bulıp çıqtı. Başqortstanda berniçä yöz meñ keşeneñ yä milli üzañı üzgärgän, yä pripiska – yalğan sanaw näticäsendä bazıp kürsätelä. Başqortstan xakimiätenä bu ğämälneñ ni öçen kiräklegen añlaw häm añlatu xäzergä mömkin tügel. Tağı da tögälräk sannar, bigräk tä respublikalar, ölkälär buyınça mäğlümatlar basılğaç, bu söyläşüne däwam itärbez.

Gölnaz İlgizär, Rimzil Wäli