“Ğasırlar awazı” jurnalı ul Tatarstan respublikası Ministrlar kabinetı qarşındağı Baş Arxiv idäräsendä saqlanıp yatqan tarixi dokumentlarğa nigezlänep eş itä. Jurnal tışlığınıñ ikençe bite 2004 yılda Mäskäwdä Qazannıñ meñyıllığına bağışlap açılğan Federal' Arxiv idäräseneñ kürgäzmä zalında siräk oçrıy torğan basmalar arasında Alişer Nawoi poemasınıñ qulyazma cıyıntığı urnaştırılğan fotoräseme belän açılıp kitä.Yılğa ike genä tapqır çığa torğan “Ğasırlar awazı” jurnalı bik zur külämle fänni- dokumental' jurnal. Uquçılarnıñ iğtibarın jurnalnıñ bu sanında yaña kitaplar rubrikasında, Rawil Ämirxannıñ “Zolotaya Orda i yee praviteli” digän kitabı turındağı yazmağa yünältmäkçe bulam. Altın Urda tarixın çağıldırğan bu kitap turında “Däwlätçelegebez tarixınıñ möhim säxifäläre” digän isem astında filologiä fännäre doktorları Fatix Urmançı häm Xuci Mäxmütov üz yazmalarında kitap avtorı Rawil Ämirxannıñ kitabına bäyälämä birep, bolay dilär:“Rus telendä näşer itelüe xezmätneñ kiñ qullanışın dairäsen bermä-ber kiñäytä, törle millät balalarınıñ zihenen tarix däresleklärennän yış qına çittä qalıp kilgän citdi faktlar, yaña töşençälär belän bayıta.”. Älbättä, Altın Urda çorı küp kenä tarixçılar xezmätlärendä kiñ çağılış tapqan. Ämma qatği fänni teldä yazılğan xezmätlärne kiñ qatlaw uquçıları ciñel itep üzläşterä almıy.“ Ä Rawil Ämirxannıñ bu kitabı urta yäştäge mäktäp balaları häm kiñ qatlaw uquçılarına täğäyenlängän, uqırğa ciñel itep yazılğan, häm avtor Altın Urda tarixın töp üzençälekläre, qarşılıqları, belän sıyfatlawğa ireşkän”.... Kitaptağı mäğlümatlarnı nığıtuğa, tiränäytügä zur ostalıq häm zäwıq belän saylap alınğan dokumentlar, xatlar, qartalar, tösle räsemnär dä zur yärdäm itä. 150дән artıq şundıy illyustratsiälär xezmätneñ ciñel añlayışlı, mawıqtırğıç tel belän yazılğan tekstın bermä-ber tulılandırıp cibärälär,- dip bäyälämä birälär alar.Ä menä El'mera Xannanova-Galimcanovanıñ “Tarix kürep , ezläp alır äle”,-dip isemlängän yazması XXйөз başında kiñ qolaçlı icat eşçänlege alıp barğan tatar mädäniäten üsterügä zur köç quyğan ädäbiätçe, folk'lorçı Fazıl Tuykinğa bağışlanğan. Xäzerge waqıtta törle kitapxanälärdä anıñ tuğız kitabı bar. “1925-30 yıllarda Tatarstan Mäğärif xalıq Komissariatı qarşındağı Ğilmi Üzäk tatar xalıq icatın barlaw, tuplaw eşen başlap cibärä. Ğilmi Üzäkneñ “Xalıq ädäbiäten eşläw” komissiäse Tatarstanda häm tatarlar yäşi torğan başqa respublika häm ölkälärdä tatar xalıq icatın cıyunı oyıştıra. Tatar mäktäplärendä tel-ädäbiät uqıtuçıları arqılı awıllarda fol'klor äsärlären barlaw häm tuplaw şaqtıy kiñ külämdä alıp barıla .Uqıtuçılardan, törle keşelärdän Ğilmi Üzäkkä äkiätlär, cırlar, tabışmaqlar terkälgän däftärlär, cıyentıqlar kilä başlıy. Fazıl Tuykin da bu eştä zur aktivlıq kürsätä. Anıñ Ğilmi Üzäkkä yazğan sigez xatı saqlanıp qalğan. Alar ädip häm ğalimneñ şul çornıñ qatlawlı säyäsi häm ädäbi köräş qazanında qaynawı, şul nigezdä küpme qıyınlıqlar kürüe, qayğı- sağışqa duçar buluı turında söyli.”,-dip yaza Xannanova-Galicanova. Bögelmädä yäşägän Fazıl Tuykin üzeneñ äzerlägän yazmaların, tözegän cıyentıqların bastırırğa dip Qazanğa cibärep tä , alarnı bastıra almıy. Häm anıñ tel ğalime pedagog Möxämmätxan Fazlullinğa, Mäğärif xalıq komissarı häm Ğilmi Üzäk räise Möxämmät Tahirovqa häm mäğärif eşleklese , tärcemäçe Nurğali Nadievqa yazğan xatları urın alğan. Bu xatlardan şul añlaşıla ki, di E.Xannanova-Galimcanova üz yazmasında :“ĞilmiüzÄkkä cibärelgän bu materiallar arasında Fazıl Tuykin cıyğan 1200 çaması mäkal', 300 yıllıq bäyetlär dä bula. “Xalıq ädäbiäten ädäbi, ğilmi yaqtan tikşerü”isemle xezmäte ayıruça iğtibarğa layıq”,- di ul. 1928 yılnıñ 25 avgustında yazğan xatında ul şul xezmäteneñ yazmışın qayğırtıp, anıñ säyäsi yağına iskärtä:“ Ul minem unbiş yıllıq täcribä cimeşem, anda xalıq yöräge , xalıq tarixı, xalıq şiğere saqlana. Ul Tatarstan öçen qimmätle ber äsär ide. Ğilmi ädäbi mäslixäten östemä alam, säyäsi yağın qaratırsız, minem dä başqa tay tipmägän, säyäsät dönyasına cinayät itärgä tügel, xezmät itärgä telim”,- dip yaza ul. Folk'lorçı ğalim-yazuçınıñ xatları belän tanışıp çıqqaç ta, sovet rejimı xökemdarlarınıñ anıñ ictimaği-säyäsi qaraşlarına da şaqtıy bäylängänlege sizelä. Qızğanıçqa qarşı, Fazıl Tuykinnıñ tormışı da faciğale özelä.1937 yılnıñ 1 ğinwar könne Ğabdraxman awılı mäktäbendä uqıtqanda “kontrrevolyutsioner, millätçe” dip ğayeplänep qulğa alına häm küp kenä xezmätläre konfiskatsiälänä. 1937 yılnıñ 28 uktäbrendä çığarılğan 144 nomerlı xökem qararı nigezendä ul 1938 yılnıñ 15 fevral' könne atıp üterelä. Ämma irtäme- soñmı Fazıl Tuykinnıñ arxiv kiştälärendä tuzan cıyıp yatqan xezmätläre tabılır, öyräneler häm ğalimneñ fidaqär'lege cämäğätçelek tarafınnan tieşençä bäyäläner dip ışanası kilä dip tämamlıy yazmasın avtor. Tatar morzaları Bogdanovlar ıruına 750 yıl tuluğa bağışlanğan yazma da igtibarnı cälep itä. Anı tuğan yaqnı öyränüçe- tarixçı Damir Ğarifullin äzerlägän. Anıñ äytüençä: “ Bogdanovlar ıruı inde 1298 yılda Altın Urdadan yasaq cıyarğa kilep Moqşa yılğası buyında (xäzerge Mordoviä) töplängän kenäz Säid-Äxmät, Bexan toqımına barıp totaşa”. Ä Bexan Dmitriy Donskoynıñ häm anıñ ulı Vasiliynıñ zamandaşı bulğan . Tatarlarnıñ kenäz, morza ıruları: Yenikeewlar, Teregulovlar, Tenişewlar, Quğuşewlar, Aqçurinnar Bexannan başlanıp kitkän”,- dip yaza Damir Ğarifullin. Häm ul 1987 yılda Ufadağı “Ğaliä” mädräsäse uqıtuçıları turında waqıtlı matbuğat bitlärendä mäqälä bastıruı turında äytep kitä.Anda urnaştırılğan fotodağı uqıtuçılar arasında Zakuan Bogdanovnıñ da fotosı bula. Şunnan soñ 15ел uzğaç, mäqälä avtorı Ufadağı bu “Ğäliä” mädräsäseneñ tağın ber uqıtuçısı Zakuan Bogdanov turında anıñ ulı Rewğat Bogdanovtan xat ala.Ul ätiseneñ tärcemäi xäle belän tanıştıra. Zakuan Bogdanov 1891елның oktäberendä Ufa guberniäseneñ Belebey öyäze İmay-Qaramalı awılında tuğan. Sovet zamanında Qazanda awıl xucalığı yuğarı uqu yortın, häm Qazan pedagogiä institutın tämamlağan. Soñğı könenä qädär Qazanda yäşäp xezmät itkän. Jurnalda anıñ küp kenä fänni xezmätläre turında yazılğan. 1935 yılda anıñ berençe häm berdänber yanalif alfavitında yuğarı mäktäp öçen geodeziä fäne däreslege yaza. Häm anda küp kenä geodeziägä (cirgä) , matematikağa qağılğan süzlärneñ tatarça terminnarın kertä. 1954 yılda ul Lenin ordenı belän büläklängän. 1956 yılda wafat bula häm Qazannıñ tatar zıyaratında cirlänä. Şulay uq jurnalda Dönya xalıqları kalendar'ları: Hicri (möselman erası) yılların xristian erası yılları belän täñgälläşterü tablitsası da birelgän.
Jurnalnıñ qaysı ğına yazmasın uqırğa niätläsäñ dä, babalarıbız tarixına, çınbarlıqqa qağılabız. Şunıñ öçen dä bu jurnal bik mawıqtırğıç häm jurnaldan bik küp mäğlümat alıp bula.
Şunıñ belän şimbä matbuğat küzätüen tämamlıybız.Azatlıq radiosı Mälikä Basıyr Qazan.