Qazaqstan parlamentı yıllardan birle bäxäsläşelgän küp xatınğa öylänüne röxsät itü mäsäläsen tağın ber qat kütärep çığuı ixtimal. Üzäk azia illärendä küp-xatınlıqqa törle yıllarda röxsät itelgän häm sonınnañ qarşı çığılğan waqıtlar buldı. Ä Qazaqstanda isä çınnañ da küp xatınğa öylänügä röxsät itkän taqdim ğamälgä kererme?
Üzäk azia illärendä poligamy yäğni küp xatınğa öylänü yolası ğasırlar buyına yäşäp kilgän. Xättä aña sovetlär waqıtında da röxsät itelgän bulğan. Sovetlär waqıtında barı tik ber xatınğa öylänü genä räsmi bulsa küp xatınğa öylängän ir-atlar gel bulğan.
Qazaqstanda küp xatınğa öylänüne tıyğan qanun 1998 yılda ğamäldän çığarıldı. Läkin älege qanun başqa üzäk azia illärendä üz köçendä qaldırıldı. Şulay da bu küp xatınğa öylängän keşelärne ällä ni borçımadı çönki älege tärtipne bozğan öçen bik az keşe xökemgä tartıldı. Poligami üzäk azia illärendä räsmi bulmasa da äle dä yäşäp kilä häm öylängän ir-atlarnıñ räsmi terkälgän berençe xatın häm anıñ balalarınnan qala, 2-3 xatınnarı häm balalarınıñ ber nindi dä xoquqı bulmadı.
Küp xatınğa öylänü taqdimen yaqlawçılar, anın demografia problemı belän köräşkä yärdäm itäçägenä ışana. Alar islamnıñ 4 xatınğa qadär öylänügä röxsät itüen iskä töşerä. Häm alar älege qanun ölgeseneñ bolay da bulğan küp xatınlı ğailälärdäge xatınnarnıñ häm balalarınıñ xoquqların saqlıyaçağın belderä.
Äye, Qazaqstan parlamentında “öylänü häm ğailä” qanunı dip atalğan qanun ölgesendä, taqdimnär belän bergä bäxäsle poligami mäsäläse dä qaralır dip kötelä. Läkin parlamentnıñ üzendä bu taqdimgä qarşı çıqqan keşelär dä şaqtıy küp.
Qazaqstan mäclesendäge xanım deputatlardan Baxet Sızdikova mäsälän, parlamenttäge başqa xatın-qız deputatlar belän bergä bu taqdimne kiräk dip tapmıy. Häm ul ägär dä mondıy ber qanun qabul itelä qalsa, ir-at häm xatın-qızlar tigezlegen yaqlap üzeneñ “polyandry” yäğni xatın-qızlarnıñ da küp-irgä kiyäwgä çığıun qanunlaştıru taqdime belän çığaçağın belderä. Televideniä kanalında alıp barılğan tügäräk östäl tapşıruında Bäxet xanım, ğailädä poligamigä röxsät itü urnına balalarğa kübräk xoquqlar qaytarırğa taqdim itä.
Säyäsilärdän qala, Almatı uramnarındağı xalıqta bu taqdimgä bitaraf tügel. Poligamy mäsäläsenä qarata ber xatın fikerlären bolay bäyan itte:
“İkençe yäisä öçençe xatın bularaq kiyäwgä çıqqan xanımnar bar, läkin alarnıñ üzläreneñ häm balalarınıñ räsmi xoquqları yuq. Min yaña qanunda poligamigä röxsät itelüen kürergä telämäs ide. Läkin anda ir-atlarğa xatınnarına häm räsmi öylänüdän tış tabılğan balalarğa qarşı, ir atlarğa kübräk cäwaplılıq östälewen kürergä telär idem.”
1991 yılda sovetlär berlege tarqalğannan soñ küp kenä üzäk azia illärendä küp xatınğa öylänü mäsäläse, üz mädäniät häm dinlärenä yañadan qayta başlağan xalıq arasında yış telgä alına başladı.
Dini qağidälär buyınça xatınınıñ rizalığın alğan häm ğailäsen matdi yaqtan qanäğatländerä alaçağın ıspatlağan ir-atlarğa 4 xatınğa qadär niqax qılırğa röxsät itelä. Läkin xatın häm balalarına täñgäl mönäsäbättä toru şartı belän. Läkin älege şartlar dönyäwi qanunlarda qaralmağan. Häm üzäk azia illärendä küp xatınğa öylängän keşelärneñ öylänüe qanuni bularaq kürelmägän öçen alarğa islam qağidälärendä bulğança cäwaplılıq quyılmıy. Şuña alarnıñ xatınnarı häm balaları räsmi xoquqlardan mäxrum yäşiy.
Älege mäsälä Başqortostannan alıp üzäk azia illärenä qadär, küp kenä möselman illärendä parlamentkä qadär kiterelde läkin bu gel taqdimnär gel kire qağıldı.
Bu illärdä poligamine çınnan da kiräk qılğan säbäplär dä buldı häm äle dä bar. Mäsälän, 1992-97 yıllarında Taciqstanda bulğan xalıq suğışında ir-atlar küpläp qırıldı, irlär sanı kimede. Ğailä qaramağına moxtaç bulğan xatın-qızlar ikençe yäsiä öçençe xatın bularaq kiyäwgä çıqarğa mäcbur buldı. Bu xatınnarnıñ irläre isä poligaminen qanunlaştırıluın sorap xaqimiätkä xatlar yullağannar ide, läkin ul ğadättägeçä kire qağıldı. Monnañ qala Üzbäkstan misalındağıça iqtisadi qıyınlıqlardan eş ezläp çitkä kitep barğan ir-atlar arasında öylängän xatını belän balaların qaldırıp tağın ilenä qaytmağan irlär sanı da şaqtıy. Alarnıñ xatınnarı isä balaları belän bergä ğailä yortına häm yaqlawğa moxtaç yäşiy.
Küzätüçelärneñ kübese demografiä mäsäläsennän tış, poligami belän iqtisadi moxtaçlıq arasında ber bäyläneş buluın telgä alalar. Küpçelek urta azia illärendä üzlären matdi yaqtan tämin itä alamağan xatın-qızlar ikençe yäisä öçençe xatın bularaq irgä çığarğa riza bula. Ä ikençe yaqtan, taläplärne ütiy almasa da yäş qızlar belän irlär sanı da arta. Qızlarnıñ ğailäläre qalım yäğni kileñ birgändä soralğan aqça bäräbärenä qızların birergä riza bula.
Üzäk azia illärendä poligamy yäğni küp xatınğa öylänü yolası ğasırlar buyına yäşäp kilgän. Xättä aña sovetlär waqıtında da röxsät itelgän bulğan. Sovetlär waqıtında barı tik ber xatınğa öylänü genä räsmi bulsa küp xatınğa öylängän ir-atlar gel bulğan.
Qazaqstanda küp xatınğa öylänüne tıyğan qanun 1998 yılda ğamäldän çığarıldı. Läkin älege qanun başqa üzäk azia illärendä üz köçendä qaldırıldı. Şulay da bu küp xatınğa öylängän keşelärne ällä ni borçımadı çönki älege tärtipne bozğan öçen bik az keşe xökemgä tartıldı. Poligami üzäk azia illärendä räsmi bulmasa da äle dä yäşäp kilä häm öylängän ir-atlarnıñ räsmi terkälgän berençe xatın häm anıñ balalarınnan qala, 2-3 xatınnarı häm balalarınıñ ber nindi dä xoquqı bulmadı.
Küp xatınğa öylänü taqdimen yaqlawçılar, anın demografia problemı belän köräşkä yärdäm itäçägenä ışana. Alar islamnıñ 4 xatınğa qadär öylänügä röxsät itüen iskä töşerä. Häm alar älege qanun ölgeseneñ bolay da bulğan küp xatınlı ğailälärdäge xatınnarnıñ häm balalarınıñ xoquqların saqlıyaçağın belderä.
Äye, Qazaqstan parlamentında “öylänü häm ğailä” qanunı dip atalğan qanun ölgesendä, taqdimnär belän bergä bäxäsle poligami mäsäläse dä qaralır dip kötelä. Läkin parlamentnıñ üzendä bu taqdimgä qarşı çıqqan keşelär dä şaqtıy küp.
Qazaqstan mäclesendäge xanım deputatlardan Baxet Sızdikova mäsälän, parlamenttäge başqa xatın-qız deputatlar belän bergä bu taqdimne kiräk dip tapmıy. Häm ul ägär dä mondıy ber qanun qabul itelä qalsa, ir-at häm xatın-qızlar tigezlegen yaqlap üzeneñ “polyandry” yäğni xatın-qızlarnıñ da küp-irgä kiyäwgä çığıun qanunlaştıru taqdime belän çığaçağın belderä. Televideniä kanalında alıp barılğan tügäräk östäl tapşıruında Bäxet xanım, ğailädä poligamigä röxsät itü urnına balalarğa kübräk xoquqlar qaytarırğa taqdim itä.
Säyäsilärdän qala, Almatı uramnarındağı xalıqta bu taqdimgä bitaraf tügel. Poligamy mäsäläsenä qarata ber xatın fikerlären bolay bäyan itte:
“İkençe yäisä öçençe xatın bularaq kiyäwgä çıqqan xanımnar bar, läkin alarnıñ üzläreneñ häm balalarınıñ räsmi xoquqları yuq. Min yaña qanunda poligamigä röxsät itelüen kürergä telämäs ide. Läkin anda ir-atlarğa xatınnarına häm räsmi öylänüdän tış tabılğan balalarğa qarşı, ir atlarğa kübräk cäwaplılıq östälewen kürergä telär idem.”
Dini qağidälär buyınça xatınınıñ rizalığın alğan häm ğailäsen matdi yaqtan qanäğatländerä alaçağın ıspatlağan ir-atlarğa 4 xatınğa qadär niqax qılırğa röxsät itelä. Läkin xatın häm balalarına täñgäl mönäsäbättä toru şartı belän. Läkin älege şartlar dönyäwi qanunlarda qaralmağan. Häm üzäk azia illärendä küp xatınğa öylängän keşelärneñ öylänüe qanuni bularaq kürelmägän öçen alarğa islam qağidälärendä bulğança cäwaplılıq quyılmıy. Şuña alarnıñ xatınnarı häm balaları räsmi xoquqlardan mäxrum yäşiy.
Älege mäsälä Başqortostannan alıp üzäk azia illärenä qadär, küp kenä möselman illärendä parlamentkä qadär kiterelde läkin bu gel taqdimnär gel kire qağıldı.
