19 aprildä Tatarstan Däwlät Şurası üzeneñ çirattağı plenar sessiäsenä cıyıldı. Anıñ eşenä iğtibar zur, çönki räsmi dokumentlardan kürengänçä, Tatarstan Konstitutsiäseneñ yaña redaksiäsen öçençe uqılışta qabul itü töp mäsälä bulıp tora. Sessiä aldınnan ğına Mäskäwdä Rusiä prezidentı Vladimir Putinnıñ yıllıq yullaması iğlan itelde. Älläni iskitärlek yañalıqlar bulmasa da anda äytelgän qayber fikerlär Tatarstan parlamentı eşenä yoğıntı yasamıy qalmastır. Mäsälän, Putinnıñ wäqälätlärne bülü turındağı kileşülärne bäyäläwe Mäskäw yaqlılar öçen dä, Tatarstannıñ bäysezlegen köçäytü tarafdarları öçen dä argumentlar birde bulsa kiräk. Prinsipta andıy kileşülär mömkin ikän. Çönki alarnı Putin Konstitutsiä qısalarında häm legitim dip atadı. Dimäk, Konstitutsiäneñ yaña redaksiäsendä iskä alınğan häm respublikanıñ säyäsi wä iqtisadıy tormışında zur rol' uynağan şartnamä tözü ideyäsı saqlanıp qalırğa buldıra. Läkin Rusiä prezidentınıñ älege kileşülär federal' parlament tarafınnan raslanırğa tieş digän süzläre borçuğa sala. Töbäk citäkçeläre mondıy kirtäne uzarğa telärlärme, teläsälär dä uza alırlarmı? Häm dä Putinnıñ uñay misal itep 28 töbäkneñ andıy kilüşelärdän baş tartuın kiterüe dä tikmägä tügel, älbättä.
Comğa könne Tatarstan parlamentı qarşında şaqtıy zur piket oyıştırılğan ide. Şiğärlärenä häm tärtiple basıp torularına qarağanda, piketçılarnı biregä profsoyuzlar kitergänen añlap bula ide. Elekke üzen kommunizm mäktäbe dip atağan bu oyışma qanun çığaru initsiativasına iä bulunı danlıy. Deputatlar isä, «Ä nigä sezgä genä, ä başqa ictimağıy oyışmalar taläp itä başlasa?», digän sorawlar quyıp, uzğan utırışta profsoyuzlarnı mondıy östenlektän mäxrüm itkännär ide. Şunnan soñ respublika profsoyuzları citäkçeläre argument räweşendä piket oyıştırdılar. Älege xäbärne efirğa äzerlägändä bez bu taläpneñ qabul itelüen-itelmäwen belä almadıq. Xäyer, ğomer-ğomergä vlaçqa yaqın, anıñ tabağınnan aşağan profsoyuzlar forsatlarına ireşergä bik mömkin.
İnde kilep, berniçä süz ikençe häm öçençe uqılış arasında päyda bulğan östämälär häm tözätmälär xaqında. Mäğlüm ki, alarnıñ şaqtıyı respublika prokurorı häm Mäskäw basımı astında kertelgän. Öçençe uqılışqa kompromisslı maddälär dä täqdim itelä. Ä inde yaña redaksiäneñ kereş öleşenä (preambulasına), hiç kötmägändä, tatar xalqı turında östämä täqdim itelde. Anda elekke qabul itelgän «Bu Konstitutsiä küpmillätle Tatarstan Respublikası xalqınıñ ixtiärın belderep» digän süzlärgä “häm tatar xalqınıñ” digän öç süz dä östälde. Häm bügenge sessiädä töp dokumentqa äz genä milli tös kertkän älege öç süz bäxäs quzğattı. Älbättä, anı tänqıtçe deputat Aleksandr Ştanin küñelennän üzen mısqıl itü dip uylap bulsa kiräk, kire qaqtı. Ber küpme bäxäsläşkännän soñ, bu cömlägä soñraq äylänep qaytırğa buldılar.
Biredä kürşelärebez Başqortostan misalın iskärtep ütärgä kiräkter. Alarnıñ Konstitutsiäsendä «başqort xalqı» digän süzlär 10 yıl elek kertelgän ide häm bügenge köngä xätle yäşäp kilä. Respublikağa isem birgän millätne Konstitutsiädä iskä alu gönah eş tügel, kiresençä, tabiğıy dip qabul itelergä tiyış bit, yuğısä.
Bu yulı parlament utırışı üzençälekle däwam itte. Kön tärtiben raslağaç häm tözätülär, östämälär tablitsası yärdämendä tawış birügä kereşkändä, xalıq deputatı Renat Xaris radiotranslyatsiäne tuqtatırğa digän täqdim kertte. Anıñ fikerençä, qulında tablitsa bulmağan kileş ğadi keşe bu söyläşülärne añlamıy. Tufan Miñnullin moña qarşı çığıp, “bolay da xalıqtan yäşerep bik citdi qararlar qabul itäbez, translyatsiä tuqtatılmasın”, dide. Läkin deputatlar Renat Xarisnıñ täqdimen yaqlap tawış birdelär.
Intertat.ru xäbärenä qarağanda comğa kön kiç belän Tatarstan Konstitutsiäsenä üzgäreşlär kertü turındağı qanun öçençe (häm soñğı) uqılışta qabul itelgän. Yañartılğan tekstta öleşçä suverenitet, wäqälätlär büleşü turında kileşü saqlanıp qalğan, Tatarstannıñ üz watandaşlığı telgä alına, prezident däwlät telläreneñ ikesen dä belergä tieş, dielgän. Xäzer anı prezident imzalarğa tieş.
Comğa könne Tatarstan parlamentı qarşında şaqtıy zur piket oyıştırılğan ide. Şiğärlärenä häm tärtiple basıp torularına qarağanda, piketçılarnı biregä profsoyuzlar kitergänen añlap bula ide. Elekke üzen kommunizm mäktäbe dip atağan bu oyışma qanun çığaru initsiativasına iä bulunı danlıy. Deputatlar isä, «Ä nigä sezgä genä, ä başqa ictimağıy oyışmalar taläp itä başlasa?», digän sorawlar quyıp, uzğan utırışta profsoyuzlarnı mondıy östenlektän mäxrüm itkännär ide. Şunnan soñ respublika profsoyuzları citäkçeläre argument räweşendä piket oyıştırdılar. Älege xäbärne efirğa äzerlägändä bez bu taläpneñ qabul itelüen-itelmäwen belä almadıq. Xäyer, ğomer-ğomergä vlaçqa yaqın, anıñ tabağınnan aşağan profsoyuzlar forsatlarına ireşergä bik mömkin.
İnde kilep, berniçä süz ikençe häm öçençe uqılış arasında päyda bulğan östämälär häm tözätmälär xaqında. Mäğlüm ki, alarnıñ şaqtıyı respublika prokurorı häm Mäskäw basımı astında kertelgän. Öçençe uqılışqa kompromisslı maddälär dä täqdim itelä. Ä inde yaña redaksiäneñ kereş öleşenä (preambulasına), hiç kötmägändä, tatar xalqı turında östämä täqdim itelde. Anda elekke qabul itelgän «Bu Konstitutsiä küpmillätle Tatarstan Respublikası xalqınıñ ixtiärın belderep» digän süzlärgä “häm tatar xalqınıñ” digän öç süz dä östälde. Häm bügenge sessiädä töp dokumentqa äz genä milli tös kertkän älege öç süz bäxäs quzğattı. Älbättä, anı tänqıtçe deputat Aleksandr Ştanin küñelennän üzen mısqıl itü dip uylap bulsa kiräk, kire qaqtı. Ber küpme bäxäsläşkännän soñ, bu cömlägä soñraq äylänep qaytırğa buldılar.
Biredä kürşelärebez Başqortostan misalın iskärtep ütärgä kiräkter. Alarnıñ Konstitutsiäsendä «başqort xalqı» digän süzlär 10 yıl elek kertelgän ide häm bügenge köngä xätle yäşäp kilä. Respublikağa isem birgän millätne Konstitutsiädä iskä alu gönah eş tügel, kiresençä, tabiğıy dip qabul itelergä tiyış bit, yuğısä.
Bu yulı parlament utırışı üzençälekle däwam itte. Kön tärtiben raslağaç häm tözätülär, östämälär tablitsası yärdämendä tawış birügä kereşkändä, xalıq deputatı Renat Xaris radiotranslyatsiäne tuqtatırğa digän täqdim kertte. Anıñ fikerençä, qulında tablitsa bulmağan kileş ğadi keşe bu söyläşülärne añlamıy. Tufan Miñnullin moña qarşı çığıp, “bolay da xalıqtan yäşerep bik citdi qararlar qabul itäbez, translyatsiä tuqtatılmasın”, dide. Läkin deputatlar Renat Xarisnıñ täqdimen yaqlap tawış birdelär.
Intertat.ru xäbärenä qarağanda comğa kön kiç belän Tatarstan Konstitutsiäsenä üzgäreşlär kertü turındağı qanun öçençe (häm soñğı) uqılışta qabul itelgän. Yañartılğan tekstta öleşçä suverenitet, wäqälätlär büleşü turında kileşü saqlanıp qalğan, Tatarstannıñ üz watandaşlığı telgä alına, prezident däwlät telläreneñ ikesen dä belergä tieş, dielgän. Xäzer anı prezident imzalarğa tieş.