Accessibility links

Кайнар хәбәр

Penza ölkäsendä tatar awılı "yuğalğan"


Penza ölkäseneñ könbatış yağında, Paçelma rayonında, 3 tatar awılı bar dip sanala. Räşäten häm Çulpan awılları rayonnıñ könçığışında urnaşqan häm bu awıllar Altıawıl gruppasına kerälär. Paçelma rayonınıñ könbatış-tönyäk poçmağında tağı ike tatar awılı bar – Tataro-Niqol'skiy häm Nikitkin awılları. Bötenese bergä 4 awıl bulsa da, räsmi räweştä rayonda 3 tatar awılı ğına isäplänä. Nikitkin awılın bernindi yaña qartada, bernindi yaña räsmi doqumentlarda taba almıysıñ. 70 yıllar axırında rayon xaqimiätläre xalıq sanın alırğa ciñelräk bulsın dip Nikitkin awılın kürşe Malaya Qaşayıvqa urıs awılına quşqannar. Bu ber xikmät. İkençe xikmät şul. Mondağı awıl sowetına 5 awıl kerä: Bol'şaya häm Malaya Qaşayıvqalar, Russqo-Niqol'sqoyı, Arxangelsqoyı häm Tataro-Niqol'skiy awılları. Awıl sowetınıñ üzäge Tataro-Niqol'skiy bulsa da, awıl xaqimiäte monda utırsa da, nikter Qaşayıvskiy selskiy sowet diep isäplänä. Öçençe xikmät tä bar. Tataro-Niqol'skiy awılı şulay uq mondağı awıl xucalığı qooperatiwınıñ üzäge dä, ämma bu qooperativ “Tataro-Niqol'skiy” diep äytelmi. Sowet zamanında monda “Arxangelskiy” sovxozı bulğan, xäzer dä şulay uq “Arxangelskiy” isemle çiklängän cawaplı şirkät dip sanala. Tataro-Niqol'skiy awılında urnaşqan Qaşayıvqa awıl xaqimiäte başlığı Zinnur İsmail ulı Beglov üze tumışı belän Nikitkin awılınnan. Anı tıñlağız: – 86 yılğa glawoy administratsii buldım, wopros zadawät ittem, bardım arxivğa, Penzağa, monda rayispolqomnan soradım: “Na qaqom osnowanii sez uprazdnili tuğan awılımnı?” Alar miña, wıt, obyasnili, “ştobı anda lişniy woloqıytalar perepista bulmasın, bez vklyüçili awılığıznı selo Qaşayıvqağa”. Wot begengä çäke xazer bez sçitayımsyä sele Qaşayıvqa. Nikitkin, qaq taqowoğo, istoriäda ğına qaladır. V bumağax, v perepisyäx i doqumentax yuq. Qızıqlı xäl bit. Ber tatar awılın, Nikitkinnı, keçkenä dip, xalıq az tora dip, kürşe urıs awılına quşalar häm şunıñ belän beterälär, qartadan cuyalar. İke kilometrda ğına urnaşqan ikençe tatar awılın, Tataro-Niqol'skiynı, kürşe urıs awıllarınnan zurraq buluına qaramastan, monda awıl xaqimiäte üzäge buluına qaramastan, monda awıl xucalığı qooperatiwınıñ üzäge dä buluına qaramastan, ber qayda da iskä alırğa telämilär – awıl sowetın kürşe urıs awılı iseme belän atıylar – Qaşayıvskiy selskiy sowet, sovxoznı ikençe kürşe urıs awılı iseme belän atıylar – “Arxangelskiy”. Menä şundıy xalıqara duslıq häm härwaqıt nikter tatarlar xisabına. – Zinnur abıy, seznen bu selsowetnın üzäge Tataro-Niqol'skiyda, ämma nikter ul Qaşayıvskiy diep ätelä. Nik? – Beläseñ, elekke qaçan wıt ide Çerqasskiy selskiy sowet. Ä soñ anı totındılar sovxozlarnı razuqrupnili. Potomu çto “Çerqasskiy” sovxozdan yasadılar ike sovxoz – “Arxangelskiy” sovxoz wıt buldı i “Çerqasskiy”. İ zaodno eşlädelär selskiy sowet. Potomu ştı predsowetnı izbrali Qaşayıvqadan, ul, mujıt bıt', şılay reşil dı rayispolqom belän, ştubı sentr bıl Qaşayıvqa, selskiy sowet. Qänişnı, doljın, administrativnıy qaya qontor, anda duljın bulırğa i soğlasno s awıl atına duljın bulırğa i selskiy sowet – Tataro-Niqol'skiy. Tataro-Niqol'skiy häm Nikitkin awıllarına 17 ğasır axırında nigez salınğan dip isäplänä. Urıs däwläteneñ tatarlarnı çuğındırunıñ berençe köçle basımınnan qaçıp xäzerge Ryäzän ölkäseneñ Qadom, Yermiş tirälärennän tatar morzaları monda kilälär. Tataro-Niqol'skiy awılında tatar knyäzläre Maminnar torsa, Nikitkinda tatar morzaları Beglovlar torğan. Mäsälän, 1917 yılnıñ qäğäzläre buyınça Tataro-Niqol'skiyda 177 xucalıq bulğan. Şularnıñ 127sendä gel Maminnar torğan. Nikitkin awılında 1917 yılda 38 xucalıq bulğan, şulardan 27 xucalıqta Beglovlar yäşägän. Kürşe urıs awıllarında yäşäwçelär kübese Maminnarnıñ häm Beglovlarnıñ krepostnoy krestyännarı näselennän. 18 ğasırnıñ berençe yartısında, Petr Berençe färmannarı belän tatar knyäzlären häm morzaların çuğındıru köçäygäç, bu urıs krepostnoylar qollıqtan azat itelgän. Şul waqıtlarda küp kenä Maminnar häm Beglovlar tatarlarnı izü säyäsätennän qotılırğa teläp xäzerge Başqortostan territoriäsenä küçep kitkännär. Nikitkin häm Tataro-Niqol'skiy awıllarınnan sowet zamanasında da, ayıruça 30nçı häm 50 yıllarda, küp tatarlar çığıp kitkännär – kem Leningradqa, kem Mäskäwgä, kem Rostovqa. Xazerge waqıtta da yäşlär awıldan kitä başlağan. – Perestroyqa belän wes sovxozlar, kolxozlarnı razwalili. Yäşlär qalmıylar, monda eş yuq. Fermalar yuq, traqtornıy park razwalilsyä i wot, xalk, wes yäşlär monda wapşe qalmıylar dı. Soldatlar kilä idelär, qızlar qala idelär, niçekter tuylar uni idek. Ä xazerge waxıtta, wıt ike yıl inde, yäşlär uqıp beterälär, kitälär qalağa, to Leningradqa, to Mäskäwgä, käsı qaya. Yäşlär, malıylar dı, armiädan kilep kitälär, i qızlar dı, ışqulnı beterep kitälär. Tataro-Niqol'skiyda 7-yıllıq mäktäptä 50 yıllarğa qädär tatar tele uqıtılğan, ämma annan soñ tatar telen betergännär. Monda 20 yıl inde urta mäktäp eşli, xäzer anda 113 bala uqıy, ämma alarnıñ 23e genä tatar balası, çönki Tataro-Niqol'skiyğa böten tirä-yaq urıs awıllarınnan uqırğa yörilär ikän. Tatar telen yañadan uqıta başlarğa teläk bulsa da, ber zur problem bar: mäktäptä tatar telen uqıtırğa sälätle ber uqıtuçı da yuq. – Belmim, xazer tora wot ni natsionälnıy wopros, qänişnı, na urovne ğosudarstwa reşätsyä itä. Mujıt bıt', v dälneyşem osoznayıt meselman üz telen, üz denen. Zainteresowannost' bar, qänişnı, so storonı administratsii. Mujıt bıt', kem bulsa şılay izyawıyt jelanie, üzebeznekennän, jelatelno, ştubı üz xalğınnan uq uqısın, ştob mında tırığa i xalknı uqıtırğa yäşlärne. Tataro-Niqol'skiyda tatar tele 40 yıldan artıq inde uqıtılmıy, sowet zamanında awılğa küp tatar bulmağan keşelär kilä – xäzer awılnıñ 376 keşesennän 173 genä tatarlar, 2 muqşı häm 1 uqrain ğäiläläre, qalğannarı urıslar. Şuña qaramastan, mondağı tatarlar äle üzläreneñ knyäz-morza babaların onıtmıylar häm üzlären yaxşı xis itälär. – Da, tatarlar, niçek ätergä, dominiruyıt ta tatarlar Tataro-Niqol'skiyda, ştu aqılğa ätergä, ştu yaqşı süz sülärgä, poqa tatarlar. Urıslar poqa tıñlap torıylar tatar süzlärenä, ni äterlär tatar, şılay bulır dı. Tataro-Niqol'skiyda tatar telen uqıtu älegä qaytarılmasa da, islam dine monda terelä bara. – Bezdä üzebezdä mäçet, qänişnı, yuq. Elekke waxıtta mäçet ide üzebezdä. Partiynıy vlästta wattırdılar üzen. Xazer wıt silami tatar yiyılıp, za sçet mestnoğo byüdjeta, za sçet tatarlardan üzebezgä eşlädek, niçek xazer ätergä, molelnıy dom kebek. Qajdıy coma, znaçit, qartlar un-unike keşe yerilär comağa. Zur bäyrämnärdä vse vremyä yiyılabız mäçetkä. Mulla, znaçit, bezneke izbran xalktan, uqımağan-nitmägän, prosto qaq samouçqa, Çembulatov Rifat İbrağimowiç, yegerme yidençe yılğı. Begengä çäke xazer mäçettä yiyıldı inde utız biş meñ aqça, pojertwowanie. Ğorodlardan yebärälär, to qorbannarğa, to blağoustroystwo mäçetkä, käberlärgä. Bu Penza ölkäseneñ Paçelma rayonı Tataro-Niqol'skiy awılında urnaşqan Qaşayıvqa awıl xaqimiäte başlığı Zinnur İsmail ulı Beglov ide.

İrek Bikkinin, Penza
XS
SM
MD
LG