Accessibility links

Кайнар хәбәр

Mordoviädä islam häm mäçetlär tarixı


Xäzerge butalçıq dönyada tatar xalqınıñ ike tayanıçı ğına bar kebek. Berençese – tatarlıq. Monda tatar telebez, moñnarıbız, mädäniätebez, tarixıbız kerä. İkençese – islam dine. 50 meñnän artıq tatar yäşägän Mordoviädä xäzer 57 mäçet bar. Şularnıñ 47 se eşli torğan mäçet, 4 mäçet yaña tözelgän, äle ekspluatatsiäğa kertelmägän; 6 mäçet revolyutsiäğä qadär tözelep, Sovet zamanında yabılğan, cimerelgän, yañadan torğızılmağan. Revolyutsiäğä qadär tözelgän mäçetlärneñ bişese xäzer yañadan eşli.
57 mäçet – bu küpme, azmı? Xäzer tatarlar Mordoviädä 62 awılda yäşi. Şulardan 22 awılda eşli torğan tügel, taşlandıq mäçet tä yuq. Älbättä, ürnäk bulırdıy awıl bar – ul Romodan rayonı Azyurqa awılı. Monda revolyutsiäğa qadär 5 mäçet bulğan, alar sovet zamanında bötenese cimerelgän, ämma mondağı möselmannar 1989 yılda berençe yaña mäçetlären tözi aldılar. Xäzer inde Azyurqada 2800 keşegä 7 mäçet eşli, tağı 8 nçe mäçet tözergä uylıylar.
19 ğasır başında xäzerge Mordoviä cirläre kübesençä Penza gubernasına kergän, şulay uq xäzerge Mordoviäneñ qayber rayonnarı Tambov häm Sember gubernalarında bulğan. Bu cirlärdä 140 tan artıq tatar awılı bulğan. Härbersendä kimendä ber mäçet bulğan, qayberlärendä mäçet sanı bişkä citkän. Här mäçet yanında mäktäp yäisä mädräsä eşläp kilgän.
Mordoviäda berençe mäçet qayçan tözelgän? Kem anı tözegän? Ulsı bilgesez. Ämma berençe mäçetlär monda bik küptännän bulırğa tieş. İdel buylarına islam Xazar qağanatı waqıtında, 8 ğasırda uq kerä başlağan. Xazarlar törki xalıq bulsa da, alarnıñ aqsöyakläre, qağannarı, knyaz'läre iudaizm dinendä bulalar, çönki Xazar qağanatında kübäwläp yähüdilär yäşägän häm alarnıñ yoğıntısı bik köçle bulğan. Bu borınğı häm mäşhür törki-yähüdi däwlätkä ikençe din bulıp islam da kergän. İslamnı xazarlarnıñ ber keçkenä öleşe genä alsa, xazarlar astında yäşägän bulğarlar tulısınça diärlek islamğa küçälär. Mişärlärneñ babaları bulğan burtaslarnıñ da ber öleşe islamğa kerä. Ul waqıtta burtaslar xäzerge Saratov häm Volgograd tiräsennän alıp könbatış-tön'yakqa taba sibelep yäşägännär. Alar Sura yılğasınıñ başınnan urta ağımına qadär, Muqşı yılğasınıñ böten ağımı buyınça, Uqa yılğasına quşılğan urınğa qadär yäşägännär. Muqşı yılğası Uqa yılğasına quşılğan urınnar Meşçera dip atala. Monda yäşägän burtaslarnı Meşçer, Macar yäisä Maçar dip atağannar.
Burtas gorodişçeların qazıp, arxeologlar kürä – burtaslarnıñ berläre islamda bulsa, ikençeläre borınğı törki dindä – täñreçelektä, öçençeläre zoroastrizm dinendä bulğan. İslamdağı burtaslarnıñ Mordoviä cirlärendä tözelgän mäçetläre nindi soñ bulğan? Alarnıñ üzläre yäşägän yortları kebek uq bulğandır – kiez tirmälär, qamış yäki qabıqtan eşlängän alaçıqlar, ağaç yortlar formasında.
Xazar qağanatı cimerelgäç, 10 ğasırda Bulğar däwläte bäysezlekkä ireşä häm bulğarlar, üz çiratlarında, burtaslarnıñ küp öleşen buysındıralar. Şulay itep islam burtaslarğa tağın da aktivrak ütä başlıy. Bu çornıñ burtas mäçetläre turında da tögäl mäğlumatlar yuq. Älbättä, bu mäçetlärneñ mixrab häm minbärläre, manaraları bulğandır, ämma manaralarda yarımaylar bulmağan, çönki mäçet başına yarımay quyu traditsiäse 16 ğasır başında ğına barlıqqa kilgän.
Altın Urda waqıtında, 13-14 ğasırlarda, burtas-mişär cirlärendä taş mäçetlär dä tözelä. Bu cirlärneñ başqalası xäzerge Penza ölkäse belän Mordoviäneñ çigendä urnaşqan Muqşı şähäre bulğan. Anı urısça Narovçat dip atağannar. Tatarça ikençe iseme Nurican bulğan dip tä farazlıylar. Xäzer monda Narovçat isemle urıs awılı yanında arxeologlar borınğı şähärne äkrenläp qazıy baralar. Monda 14 ğasırnıñ berençe yartısında Üzbäk xan iseme belän Altın Urda aqçaları suğılğan. Monda basseynlı munçalar, kanalizatsiäle häm idändäge kanallar aşa ütkän töten häm qaynar hawa belän cılıtılğan taş yortlar bulğan. Älbättä, arxeologlar bik matur bizälgän, mähabät taş mäçetlärneñ qaldıqların da tabalar.
Mordoviä cirläreneñ ul waqıttağı şähär üzäkläre bulğan Temnikov häm Sarıqlıç qalaları, İtäk häm Qan'ğuş gorodişçeları bik az qazılğan säbäple, axrısı, anda mäçet qaldıqları tabılmağan älegä. Bälki ul şähärlärdä taş mäçetlär bulmağandır da.
Temnikov şähären tatarlar äle dä Tömän qalası, yäisä “qala” dip kenä atıylar. İske Tömän Muqşı yılğasınıñ sul yağında bulğan. Şulay itep yılğa tön'yaktan höcüm itüçe urıs ğaskärlärenä qarşı östämä saqlaw qorılması funksiäsen ütägän. Temnikov knyaz'lege Mäskäw däwlätenä quşılğaç, 1536 yılda şähärne Muqşı yılğasınıñ uñ yağına küçerälär, çönki äle höcüm kön'yaktan, nuğaylardan kötelgän. 16 ğasır axırında tatarlar iske Tömänne bötenläy taşlap kitkännär. Xäzer anıñ urınında Starıy Gorod isemle urıs awılı ğına bar.
Tağı ber mişär şähäre, Meşçerskiy Gorodok, 1445 yılda Qazan xanı Oluğ-Möxämmätneñ ulı Qasıym xanğa birelä. Qasıym xan ülgäç bu şähärne Kasimov dip yörtä başlıylar. Mondağı borınğı mäçetlärdän dä berni dä qalmağan dip äytergä bula – ike mavzoley häm 1467 yılda tözelgän Qasıym xan mäçeteneñ manarası. Mäçetne üzen 18 ğasır başında patşa Petr Berençe ämere belän cimerälär, ämma 1768 yılda iske urında yaña taş mäçet tözilär, ä 1830 yılda aña ikençe etaj östilär.
18 ğasırnıñ urtasında ber-ber artlı “mäçetlärne cimerergä, yañalarnı tözemäskä” digän ukazlar çığa barğan. Ämma tatarlar cimerelgän mäçet urınına yañalarnı tözi barğan. Bu yaña mäçetlär ğadi awıl yortları formasında bulğan, urıs xaqimiätläre tıştan kürep tanımas öçen mixrabsız, manarasız, yarımaysız bulğan.
1773 yılda xällär üzgärä. Äbi patşa Yekaterina İkençe färmanı buyınça islam dinenä qayber xoquqlar qaytarıla. 1783, 1829, 1844 yıllarda Rusiäda tözergä röxsät itelgän ağaç mäçetläreneñ proektları belän al'bomnar çığa. Taş mäçet tözergä röxsät alır öçen imperatornıñ ayırım färmanı kiräk bula.
19 ğasır axırında – 20 ğasır başında Mordoviäneñ tatar säwdägärläre bayıp kitä. Alar üzlärenä bay yortlar tözep kenä çiklänmilär, mädräsälär, mäktäplär, mäçetlär dä tözilär. 1913 yılda xäzerge Temnikov rayonına kergän Tüwi awılında berençe taş mäçet tä salına.
Sovet zamanında mäçetlär ber-ber artlı yabıla bara, mullalarnıñ kübese repressiälarğa duçar bula, törmägä utırtıla, sörgengä sörelä. Bu din öçen awır bulğan waqıtlarda Mordoviädä ber tuqtamıyça ber mäçet kenä eşläp kilde – Romodan rayonı Läbäjä awılında. Bu awılnıñ urısça iseme Altarı, monda akademik Mirza Maxmutov tuğan. Mondağı mädräsädä yazuçı Şärif Qamal uqığan. Xäzer bu awılda ike mäçet eşli – iske häm yaña.
Xaqimiätkä Mixail Gorbaçev kilgäç, “perestroika” (üzgärtep qoru) zamanası citkäç, 1986 yılda Mordoviädä berençe yaña mäçet tözelä. Bu mäçet Temnikov rayonı Mitral awılında Fättax Kaçamasov initsiativası belän tözelä. Fättax Şäräfetdin ulı bu yaña mäçetneñ berençe imamı da bula. Şulay itep, Mordoviä mäçetläre tarixında yaña waqıtlar başlandı: mäçet artınnan yaña mäçet tözelä bara. Äle tatar xalqına xoday iman ğına birsen inde.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädän İrek Bikkinin.

XS
SM
MD
LG