Sişämbedä Berlinda kiñ cämäğätçelekkä bik üzençälekle ber dokument täqdim itelde - ikençe dönya suğışınnan soñ Germaniädäge sovet lagerlarında häläk bulğan 43 meñ keşeneñ isemlege. Germaniäneñ Qızıl xac oyışmasına bu isemlek 15 yıl elek eläkkän bulsa da, kiñ cämäğätçelekkä ul berençe tapqır çığarıla.
6 qalın kitap itep bastırılğan şuşı isemlek Berlin diwarı muzeyında täqdim itelde. Muzeynıñ citäkçese Alexandra Hildebrandt süzlärençä, bu isemlek turında ul uzğan ayda ğına belgän häm anı kitap itep bastırırğa qarar itkän. Distä yıllar buyı xäbärsez yuğalğan dip sanalğan keşelärneñ yazmışı turında bu keşelärneñ tuğannarına citkerü – bezneñ wazifa, di Alexandra Hildebrandt.
İkençe dönya suğışınnan soñ Germaniä cirendä distäläp NKVD lagerı bulğan. Qayberläre Nazilarnıñ Buchenwald, Sachsenhausen konslagerları cirlegendä urnaşqan. Alman tarixçıları mäğlümätenä kürä, 1945-50 yıllarda bu lagerlarda 180 meñläp keşe totılğan, şularnıñ 65 meñe, yağni här dürtençese, yä üterelgän, yä açlıqtan, awırulardan ülgän.
Totqınnar arasında törle millät wäkilläre bulğan: Öçençe Reichqa teläktäşlek belderüdä şiklänelgän almannar, Könçığış Yewropa, Sovetlar Berlege keşeläre, kemder sovet xakimiätenä qarşı buluda ğäyeplängän, kemder faşistlarğa yärdäm itüdä, kübese suğıştan soñğı çistartular waqıtında oçraqlı räweştä eläkkän.
40 yıl buyına bu keşelärneñ yazmışı turında berni mäğlüm bulmağan. Sovetlar Berlege cimerelep NKVD arxivları açıla başlağaç qına, 1992 yılda Germaniäneñ Qızıl Xac oyışmasına 43 meñ keşedän torğan isemlek tapşırılğan.
Ämmä Berlin diwarı muzeyı citäkçese Alexandra Hildebrandt süzlärençä, bu san tulı tügel. Zamanında anıñ ire, muzeynı oyıştıruçı Dr. Reiner Hildebrandt qorbannar sanı 100 meñ çaması digän bulğan:
"Bu lagerlarda ülüçelär sanı 43 meñnän kübräk bulırğa tieş. Minem irem 96 meñ digän ide. Ni öçen Rusiälelär 43 meñ digänder – bu zur soraw, monı açıqlarğa tırışaçaqbız" di muzey citäkçese.
Alexandra Hilderbrandt süzlärençä, isemlektä Germaniä, Rusiä, Ukraina, Belarus, Polşa, Macarstan, Avstriä, Litva Estoniä keşeläre bar. Läkin isemnär millätkä qarap tezelmägän. Zamanında urıslar alarnı urıs telenä tärcemä itkän, annarı almannar alman telenä. Näticädä, isemnär üzgärep betkän, keşelärneñ millätnen ayıru mömkin tügel.
Bügennän başlap şuşı isemlek belän Berlin diwarı muzeyında tanışıp bula. Muzey citäkçese Alexandra Hildebrandt äytüençä, alarğa könenä meñgä yaqın keşe kilä. 6 qalın kitapta qorbannarnıñ iseme, familiäse, Qızıl xac oyışmasında terkälü sanı, tuğan köne, ülgän köne, ülemneñ säbäbe, qaysı lagerda ülgäne kiterelgän. Bu mäğlümätne İnternetqa çığaru älegä küzdä totılmıy.
Ali Ğilmi
İkençe dönya suğışınnan soñ Germaniä cirendä distäläp NKVD lagerı bulğan. Qayberläre Nazilarnıñ Buchenwald, Sachsenhausen konslagerları cirlegendä urnaşqan. Alman tarixçıları mäğlümätenä kürä, 1945-50 yıllarda bu lagerlarda 180 meñläp keşe totılğan, şularnıñ 65 meñe, yağni här dürtençese, yä üterelgän, yä açlıqtan, awırulardan ülgän.
Totqınnar arasında törle millät wäkilläre bulğan: Öçençe Reichqa teläktäşlek belderüdä şiklänelgän almannar, Könçığış Yewropa, Sovetlar Berlege keşeläre, kemder sovet xakimiätenä qarşı buluda ğäyeplängän, kemder faşistlarğa yärdäm itüdä, kübese suğıştan soñğı çistartular waqıtında oçraqlı räweştä eläkkän.
40 yıl buyına bu keşelärneñ yazmışı turında berni mäğlüm bulmağan. Sovetlar Berlege cimerelep NKVD arxivları açıla başlağaç qına, 1992 yılda Germaniäneñ Qızıl Xac oyışmasına 43 meñ keşedän torğan isemlek tapşırılğan.
Ämmä Berlin diwarı muzeyı citäkçese Alexandra Hildebrandt süzlärençä, bu san tulı tügel. Zamanında anıñ ire, muzeynı oyıştıruçı Dr. Reiner Hildebrandt qorbannar sanı 100 meñ çaması digän bulğan:
"Bu lagerlarda ülüçelär sanı 43 meñnän kübräk bulırğa tieş. Minem irem 96 meñ digän ide. Ni öçen Rusiälelär 43 meñ digänder – bu zur soraw, monı açıqlarğa tırışaçaqbız" di muzey citäkçese.
Alexandra Hilderbrandt süzlärençä, isemlektä Germaniä, Rusiä, Ukraina, Belarus, Polşa, Macarstan, Avstriä, Litva Estoniä keşeläre bar. Läkin isemnär millätkä qarap tezelmägän. Zamanında urıslar alarnı urıs telenä tärcemä itkän, annarı almannar alman telenä. Näticädä, isemnär üzgärep betkän, keşelärneñ millätnen ayıru mömkin tügel.
Bügennän başlap şuşı isemlek belän Berlin diwarı muzeyında tanışıp bula. Muzey citäkçese Alexandra Hildebrandt äytüençä, alarğa könenä meñgä yaqın keşe kilä. 6 qalın kitapta qorbannarnıñ iseme, familiäse, Qızıl xac oyışmasında terkälü sanı, tuğan köne, ülgän köne, ülemneñ säbäbe, qaysı lagerda ülgäne kiterelgän. Bu mäğlümätne İnternetqa çığaru älegä küzdä totılmıy.
Ali Ğilmi