Rusiä yasağan ekspedisiäseneñ qanun küzlegennäñ nindi mäğnägä iyä buluı turındağı sorawlarnı, Britaniädäge däwlät okeanografi üzäge, Diñgez Qanunları törkeme başlığı Lindsay Parson cäwapli.
Rusiä Könyaq Qutubı diñgez töbenä üz bayrağıñ urnaştırdı, xoquqıy küzlektäñ qarağanda bu närsäne añlata?
"Xoquqıy ölkädä, ällä ni küp närsäni añlatmi.Bu alarnıñ bu ölkädä, ğilmi häm logistik yaqtañ kürsätkän zur tırışlığı häm min aña başımnı iyäm. Läkin diñgez cireñ bezneke diyü häm bu cirgä xoquq däğwä itü bu bötenläy başqa mäsälä. Bu xaqta, BMOnıñ Diñgezçelek kileşüe bar häm aña Rusiä tarafınnañ 1982nçe yuldañ qul quyılğan. Rusiä, Arktik okeanıñ ber öleşeñüz terotorise dip däğwä itär öçen kileşüe qısaları nigezendä gilmi çığış yasarğa tiyeş."
Ber ilneñ, ber cirne üzeneke itep däğwä itär öçen aña närsä eşlärgä tiyeşme?
"Monıñ öçen, dingez yarındağı kürşe illärneñ diñgezneñ östännäñ häm töbennäñ kürengän geogrofik häm geofizik mäğlümätne cıyıp alarnı çağıştırıp üzlärenä ber formula tabarğa tiyeş. Bu formula, kileşengän diñgez qanunlarına da turı kilergä tiyeş häm annañ bu formula östendä çiklärne xisaplaw eşläreñ qariy ala. "
Şul isäbdäñ, küp cir taläp itä alalmi läkin kileşüdä belgelängän cirlär östendä genä çikläreñ arttıra ala. Lomonosov çige buyın arttırırğa tırışqan Rusiägä, bu oçraqta Tönyaq Qotıbına taba kiñäyügä röxsät itelä ala. Läkin äytergä keräk, bu Lomonosov çige böten okean cirlegen qaplağan. Dimäk anıñ ber oçı Rusiädä bulsa ikençe oçı Grinlandiä häm Kanada yağına totaşqan. Şulay bulğaç älbättä, Kanada, häm Daniä hökümätläre dä bu xaqta tırışıp mäğlümät toplidır läkin bu okeannıñ ikençe yağına qağıla."
Alay bulğaç, süz ber uq urtaq ber çik xaqında bara häm minem añlawımça, kileşü qanunnarına kürä Kanada 2013nçe yılda üz däğwäseñ taläp itä ala…
"Äye 2013çı yılda, Russiä 2001nçe yılda däğwä beldergän ide inde. Häm alar bu xoquqın qullandı. Xäzer Rusiä yañadañ däğwä itü öçen waqıtnı yañadañ belgelärgä tırışa. Läkin alarnıñ bu däğwäse tikşerelgän berençe däğwädäñ ällä ni köçleräk tügel."
Dimäk waqıtnı belgeläe mäsäläse diñgez qanunıñ ul ilneñ qaçan ratifikatsiä itüenä bäyle…
"Äye, bu Kanada oçrığı öçen, Ul anı 2003nçe yılda qabul itte. Alarnıñ aldında äle 10 yıl bar. Alar qulquyuda soñga qalğan. Barlıq okean yarı däwlätläre anı 1999nçı yılda aldañ uq qabul itkän. Çönki bu BMOnıñ diñgez cirläre xoquqları bülege tarafınnañ niçek bülenep birelüen häm nindi prosesslär baraçağı mäsäläläre belgelängän waqıt ide. Alar arasında 1982 yıldañ birle kileşü bar, läkin 1999nçı yılğa qadär mexanizm niçek döres itep eşläwe, niçek däğwä itep buluı xaqında añlatma yuq ide. "
AQŞ diñgezçelek qanunlarına qul quymağan. Bu anı ägärgä Tönyaq okeanı buyında yäisä bötän su-cirendä, cir däğwä itkän çağında aña niçek täser itäçäk?
"Min AQŞ aña qısqa waqıtta qul quyar dip uylamim. Waqıt uzğan sayıl ul moña yaqınaya başladı. Häm inde moña äzer buluı kürenä. Min yaqın arada, alar bu kilüşügä qul quyar dip uylim."
"Xoquqıy ölkädä, ällä ni küp närsäni añlatmi.Bu alarnıñ bu ölkädä, ğilmi häm logistik yaqtañ kürsätkän zur tırışlığı häm min aña başımnı iyäm. Läkin diñgez cireñ bezneke diyü häm bu cirgä xoquq däğwä itü bu bötenläy başqa mäsälä. Bu xaqta, BMOnıñ Diñgezçelek kileşüe bar häm aña Rusiä tarafınnañ 1982nçe yuldañ qul quyılğan. Rusiä, Arktik okeanıñ ber öleşeñüz terotorise dip däğwä itär öçen kileşüe qısaları nigezendä gilmi çığış yasarğa tiyeş."
Ber ilneñ, ber cirne üzeneke itep däğwä itär öçen aña närsä eşlärgä tiyeşme?
"Monıñ öçen, dingez yarındağı kürşe illärneñ diñgezneñ östännäñ häm töbennäñ kürengän geogrofik häm geofizik mäğlümätne cıyıp alarnı çağıştırıp üzlärenä ber formula tabarğa tiyeş. Bu formula, kileşengän diñgez qanunlarına da turı kilergä tiyeş häm annañ bu formula östendä çiklärne xisaplaw eşläreñ qariy ala. "
Şul isäbdäñ, küp cir taläp itä alalmi läkin kileşüdä belgelängän cirlär östendä genä çikläreñ arttıra ala. Lomonosov çige buyın arttırırğa tırışqan Rusiägä, bu oçraqta Tönyaq Qotıbına taba kiñäyügä röxsät itelä ala. Läkin äytergä keräk, bu Lomonosov çige böten okean cirlegen qaplağan. Dimäk anıñ ber oçı Rusiädä bulsa ikençe oçı Grinlandiä häm Kanada yağına totaşqan. Şulay bulğaç älbättä, Kanada, häm Daniä hökümätläre dä bu xaqta tırışıp mäğlümät toplidır läkin bu okeannıñ ikençe yağına qağıla."
Alay bulğaç, süz ber uq urtaq ber çik xaqında bara häm minem añlawımça, kileşü qanunnarına kürä Kanada 2013nçe yılda üz däğwäseñ taläp itä ala…
"Äye 2013çı yılda, Russiä 2001nçe yılda däğwä beldergän ide inde. Häm alar bu xoquqın qullandı. Xäzer Rusiä yañadañ däğwä itü öçen waqıtnı yañadañ belgelärgä tırışa. Läkin alarnıñ bu däğwäse tikşerelgän berençe däğwädäñ ällä ni köçleräk tügel."
Dimäk waqıtnı belgeläe mäsäläse diñgez qanunıñ ul ilneñ qaçan ratifikatsiä itüenä bäyle…
"Äye, bu Kanada oçrığı öçen, Ul anı 2003nçe yılda qabul itte. Alarnıñ aldında äle 10 yıl bar. Alar qulquyuda soñga qalğan. Barlıq okean yarı däwlätläre anı 1999nçı yılda aldañ uq qabul itkän. Çönki bu BMOnıñ diñgez cirläre xoquqları bülege tarafınnañ niçek bülenep birelüen häm nindi prosesslär baraçağı mäsäläläre belgelängän waqıt ide. Alar arasında 1982 yıldañ birle kileşü bar, läkin 1999nçı yılğa qadär mexanizm niçek döres itep eşläwe, niçek däğwä itep buluı xaqında añlatma yuq ide. "
AQŞ diñgezçelek qanunlarına qul quymağan. Bu anı ägärgä Tönyaq okeanı buyında yäisä bötän su-cirendä, cir däğwä itkän çağında aña niçek täser itäçäk?
"Min AQŞ aña qısqa waqıtta qul quyar dip uylamim. Waqıt uzğan sayıl ul moña yaqınaya başladı. Häm inde moña äzer buluı kürenä. Min yaqın arada, alar bu kilüşügä qul quyar dip uylim."