Ğıraqqa qarşı suğışnıŋ qotılğısız tөs aluı sәbәple "Suğış küpmegә tөşәçәk?" digәn sorau kөntәrtibenә mende. Lәkin, AQŞ belәn Britaniәneŋ tülәrgә tieş bulaçaq aqçanıŋ miqdarı qәtği bilgele bulmasa da, kөn ütkәn sayın suğış qimmәterәkkә tөşәçәk digәn fiker өstenlek qazana.
Әlbәttә, keşe tormışınıŋ bәyәsen bilgelәv mөmkin tügel. Şulay da ekonomistlar xәrbi kampaniә hәm şunnan soŋ okkupatiә hәm tөzeklәnderüneŋ küpmegә tөşәçәgen xisaplau belәn mәşğullәr. Uzğan yılnıŋ kөzendә ul vaqıtta Aq Yortnıŋ ekonomik kiŋәşçese bulğan Lawrence Lindsey, Ğıraq suğışı AQŞqa iŋ kimendә 100 miliard dolarğa tәşәçәk dip beldergәn ide. AQŞ saqlanu ministere Rumsfeld Ğinvar ayında bu sannı kire qaqtı , ul yartısınnan da kimerәk bulaçaq dip belderde. Lәkin, LA Timesta hәm başqa nәşriәtlәrdә basılıp çıqqan raportlar, suğış hәm qısqa mөddәt dәvam itәçәk okupatsiәneŋ rәsmi xisaplaularğa qarağanda 100 miliard dolarğa citәçәgen kürsәtә. Ber ekonomistnıŋ fikerençә, okkupatsiә ozaqqa suzılğan xәldә hәm ilne tөzeklәnderüne dә xisaplağanda, bu ber trilion 600 miliard dolarğa tөşәçәk. Suğış Britaniәgә dә qimmәtkә tөşәçәk. Finans ministere Gordon Brown monıŋ өçen 2 miliard 800 milion dollar kirәk bulaçaq dip beldergәndә, bәysez ekonomistlar ike mәrәtәbәgә küberәk aqça kirәk bulaçaq dip belderәlәr. Brown Britaniә Saddam Xөsәinne qoralsızlandıru өçen kirәk bulğan aqçanı sarıf itәçәk dip belderde.
Audio
"Iminlek hәm xәrbi әzerleklәr өçen uzğan yılda ber miliard pound çitkә quyıldı. Uzğan ayda tağı 750 milion pond ayırıldı. Qorallı kөçlәrebez Britaniә өçen ğәdәttәntış eş başqaralar hәm min alarğı raxmetemne hәm alar kirәk bulğan hәr nәrsә belәn tәmin itelәçәklәr dip belderәm."
Küzәtüçelәrneŋ fikerençә, konservativ farazlar iŋ yaxşı senarioğa yәğni qısqa hәm uŋışlı suğış nәticәsendә Saddam Xөsәin çitlәtelәçәk hәm regiondağı stabillek saqlanaçaq digәn planğa nigezlәnә. Lәkin, suğış ozaqqa suzılğan , Saddam ximik hәm biologik qorallar qullanğan xәldә, nefte bәyәlәre kütәrelәçәk , regional stabillek qaqşayaçaq . Şulay uq okkupatsiә hәm rekonstruksiәneŋ küpme vaqıtqa suzılaçağı da bilgesez. Soŋğı çiktә AQŞqa finans yөkneŋ Yale ekonomistı William Norghausnıŋ uzğan yılnıŋ dikәber ayında telgә alğan ber trilion 600 miliard dolarlığa citüe ixtimal. Şul sәbәple AQŞ rәsmilәreneŋ qәtği san birergә telәmәvlәren aŋlap bula. Britaniәdәge York Universitetınıŋ Saqlanu Ekonomikası Üzәgeneŋ direktorı Keith Hartley, sәyәsmәnnәr bәyәne hәr vaqıt kimetep kürsәterә tırışalar digәn fikerdә.
Audio
"Alar suğışnıŋ küpmegә tüçәşәge turında çın sannı belsәlәr dә , bu arzanıraqqa tөşәçәk dip kürsәtergә telilәr. Tөgәl sannı әytü, potansial dөşmanğa xәrbi kampaniә turında mәğlümәt birü bulır ide. Xәrbi sәbәplәrdәn bәyә turında saqlıq belәn, ә politik sәbәplәrdәn ul qimәtkә tüşmiәçәk dip kürsәtergә tırışunı aŋlap bula."
Bu bigerәk tә Britaniә өçen dөres. Cәmağәtçelek xastaxanәlәrgә aqça citmәgәndә, mәktәplәrgә azıraq aqça birelgәndә, salım aqçasın suğışqa sarıf itü dөresme digәn soraunı yışıraq quya başladı. Persiә qultığı suğınıŋ çığımnarı belәn dә çağıştırular yasala. Ul opperatsiә 60 miliard dolarğa tөşkәn ide. Lәkin, ul çaqta çığımnarnı başqa berektәşlәr qaplağan ide. Londondağı Birkbeck Kolegeneŋ saqlanu ekonomikası buyınça belgeçe Ron Smithnıŋ süzlәrençә, şul sәbәple ul Britaniәgә qimmәtkә tөşmәgәn.
Audio
"Kuveyt hәm Sәud Ğәrәbstannıŋ kertkәn өleşe sәbәple berençe Persiә qultığı suğışınıŋ Britaniәneŋ ekonomikasına tiskәre tәsire az buldı. Lәkin, bu mәrtәbә başqa illәrneŋ suğış yөgen kütәrülәre ikele."
Hartleyneŋ belderüenә qarağanda, potansial suğışnıŋ çığımnarı anı yarım citdi rәveştә alternativ ekonomik senario turında uylarğa etәrgәn. Suğışqa 100 miliard dolardan küberәk aqça sarıf itәse urınğa anı suğışnı buldırmau өçen sarıf itü xәyerlerәk tügelme? Anıŋ tәqdime şundıyraq; ildәn kitüe өçen Saddam Xөsәingә 20 miliard dolar tülә, ekonomikanı torğızu өçen Ğıraq xalqına 50 miliard dolar bir. Nәticәdә bu AQŞqa suğışqa qarağanda arzanıraqqa tөşәçәk. Lәkin, bu fikerne yaqlauçılar az bulır. Çөnki, bu kilәse Saddamlarnı qıulandırır ide. Lәkin, әgәr dә suğışneŋ bәyәse artsa, bәlkim bu turıda uylanu dәres bulır ide.
Fәrit Idelle, Praga.
Audio
"Iminlek hәm xәrbi әzerleklәr өçen uzğan yılda ber miliard pound çitkә quyıldı. Uzğan ayda tağı 750 milion pond ayırıldı. Qorallı kөçlәrebez Britaniә өçen ğәdәttәntış eş başqaralar hәm min alarğı raxmetemne hәm alar kirәk bulğan hәr nәrsә belәn tәmin itelәçәklәr dip belderәm."
Küzәtüçelәrneŋ fikerençә, konservativ farazlar iŋ yaxşı senarioğa yәğni qısqa hәm uŋışlı suğış nәticәsendә Saddam Xөsәin çitlәtelәçәk hәm regiondağı stabillek saqlanaçaq digәn planğa nigezlәnә. Lәkin, suğış ozaqqa suzılğan , Saddam ximik hәm biologik qorallar qullanğan xәldә, nefte bәyәlәre kütәrelәçәk , regional stabillek qaqşayaçaq . Şulay uq okkupatsiә hәm rekonstruksiәneŋ küpme vaqıtqa suzılaçağı da bilgesez. Soŋğı çiktә AQŞqa finans yөkneŋ Yale ekonomistı William Norghausnıŋ uzğan yılnıŋ dikәber ayında telgә alğan ber trilion 600 miliard dolarlığa citüe ixtimal. Şul sәbәple AQŞ rәsmilәreneŋ qәtği san birergә telәmәvlәren aŋlap bula. Britaniәdәge York Universitetınıŋ Saqlanu Ekonomikası Üzәgeneŋ direktorı Keith Hartley, sәyәsmәnnәr bәyәne hәr vaqıt kimetep kürsәterә tırışalar digәn fikerdә.
Audio
"Alar suğışnıŋ küpmegә tüçәşәge turında çın sannı belsәlәr dә , bu arzanıraqqa tөşәçәk dip kürsәtergә telilәr. Tөgәl sannı әytü, potansial dөşmanğa xәrbi kampaniә turında mәğlümәt birü bulır ide. Xәrbi sәbәplәrdәn bәyә turında saqlıq belәn, ә politik sәbәplәrdәn ul qimәtkә tüşmiәçәk dip kürsәtergә tırışunı aŋlap bula."
Bu bigerәk tә Britaniә өçen dөres. Cәmağәtçelek xastaxanәlәrgә aqça citmәgәndә, mәktәplәrgә azıraq aqça birelgәndә, salım aqçasın suğışqa sarıf itü dөresme digәn soraunı yışıraq quya başladı. Persiә qultığı suğınıŋ çığımnarı belәn dә çağıştırular yasala. Ul opperatsiә 60 miliard dolarğa tөşkәn ide. Lәkin, ul çaqta çığımnarnı başqa berektәşlәr qaplağan ide. Londondağı Birkbeck Kolegeneŋ saqlanu ekonomikası buyınça belgeçe Ron Smithnıŋ süzlәrençә, şul sәbәple ul Britaniәgә qimmәtkә tөşmәgәn.
Audio
"Kuveyt hәm Sәud Ğәrәbstannıŋ kertkәn өleşe sәbәple berençe Persiә qultığı suğışınıŋ Britaniәneŋ ekonomikasına tiskәre tәsire az buldı. Lәkin, bu mәrtәbә başqa illәrneŋ suğış yөgen kütәrülәre ikele."
Hartleyneŋ belderüenә qarağanda, potansial suğışnıŋ çığımnarı anı yarım citdi rәveştә alternativ ekonomik senario turında uylarğa etәrgәn. Suğışqa 100 miliard dolardan küberәk aqça sarıf itәse urınğa anı suğışnı buldırmau өçen sarıf itü xәyerlerәk tügelme? Anıŋ tәqdime şundıyraq; ildәn kitüe өçen Saddam Xөsәingә 20 miliard dolar tülә, ekonomikanı torğızu өçen Ğıraq xalqına 50 miliard dolar bir. Nәticәdә bu AQŞqa suğışqa qarağanda arzanıraqqa tөşәçәk. Lәkin, bu fikerne yaqlauçılar az bulır. Çөnki, bu kilәse Saddamlarnı qıulandırır ide. Lәkin, әgәr dә suğışneŋ bәyәse artsa, bәlkim bu turıda uylanu dәres bulır ide.
Fәrit Idelle, Praga.