Saddamnıñ 30yıl çaması däwam itkän xakimiäte waqıtında yuğalğan unmeñnärçä keşe yä törmädä yabıldı yä dä üterelde dip farazlana.Xäzer kümäk qäberleklärneñ tabıluı belän bälkim dä yuğalğan keşelärneñ yazmışı bilgele bulır. Ğıraqta yuğalğan keşelär turındağı 4 mäqaläneñ ikençesendä qorbannar kemnär ide digän sorauğa cawap birergä tırışabız.
Ğıraqta 100dän artıq kümäk qäberlek tabıldı häm tağı da tabılaçaq dip uylanıla. Ğıraqta yuğalğan keşelärne berniçä kategoriägä bülergä kiräk. İn zur törkemnär 1980 belän 88nçe yıllar arasındağı Ğıraq-İran suğışı häm 1991-nçe yıldağı Farsı Qultığı suğışınnan soñ ütkärelgän tazartularğa turı kilä. Saddam 80-nçe yıllar azağında Ğıraq İran suğışında İran belän bergä üzenä qarşı suğışqan kördlärgä qarşı ''anfal ''kampaniäse oyıştırdı. Şul çaqta küpme körd üterlgänder,bilgesez. Human Rights Watch 1988dä 100meñ körd üterelde dip äytkän ide. Körd räsmiläre anfal operatsiäseneñ qorbannarı 182meñ dip belderä. Urta häm könyaq Ğıraqta şığılarnıñ 1991nçe yılda xökümätkä başkütärüennän soñ alarnıñ unmeñnnärçäse ezsez yuğaldı. Küptän tügel genä Hillah häm Musayyıbta açılğan kümäk qäberleklärdä genä 3500 şığı mäyete tabıldı dip xabär itelä.İran Ğıraqta bik küp suğış äsirebez yuğaldı dip belderä. Yuğaluçılar 2800dän artıq dip uylanıla. Kuweit tä Bagdadnıñ basıp kerüe waqıtnda 600dän artıq suğış äsire yuğaldı dip belderep kilä. Alarnı isän tabu ömede yuq diärlek. Ämma könyaq Ğıraqta tabılğan mäyetlärdä ütkärelgän DNK tikşerüläre in kimendä 2 keşeneñ Kuweit watandaşı buluı açıqlandı. Xökümättän bäysez oyışmalarnıñ xoquq yaqlau häm kriminalistika belgeçäläre şulayuq koalitsiä köçläre Ğıraqta eşlängän cinayätlärne açıqlarğa terkärgä başladı.NYta urnaşqan küçeş çorındağı illärdä yustitsiä öçen xalıqara üzäk 30. iyün belän 1nçe iyül arasında Bagdadta ütkärelgän yuğalğan keşelär häm kümäk qäbärleklär turındağı cıyılışqa qatnaştı. Üzäkneñ program direktorı Paul van Zyl här yaña qäberlek rejim turındağı in yaman töşençälärne raslıy dip äytep (audio)
bu bez aça başlağan dähşätlärneñ berse genä :törle xalıq törkemnäre törle waqıtlarda Ğıraq rejimına qarşılıq kürsätkänlektän, repressiä böten ildä alıp barılğan.
Saddam däwrendäge repressiä, yavızlanularnı terkäp barğan xoquq yaqlau törkemnäre yuğalğan keşelär sanı 300meñgä yaqın dip äytä. BMOnıñ Bagdadttağı keşe xoquqları öçen yuğarı komissarınıñ ölkän yardämçese Mona Rişmawi süzlärençä (audio)
beräü dä töğäl sannı belmi.keşelär sannarğa östi bara...200meñ ä bälkim kübräk . Min 200meñnnän alıp 300meñgä qädär dip äyter idem Bu san küpertelmägän.
Rejimnıñ sonğı yılları yaxşılap tikşerelsä sannar arta ala. BMOnıñ Ğıraq öçen mäxsus wäkile Andreas Mavrommatis ilgä 2002nçe yılnıñ fevralendä kilgän ide. 10yıl buyı anda beräü dä bara almadı. Mavrommatis rejim cimerelgändä yuğalğan keşelärne terkäü öçen BMO bilgelägän ike şäxestän berse. İminlek Şurası 3 yıl elek yuğalğan kuwäitlelärneñ yazmışın yaqtırtu öçen Russiäneñ eleke diplomatı Yuli Vorontsovnı bilgelägän ide. Ğıraq barlıq möräcäğätlärne cawapsız qaldırdı. Kuweitneñ BMOdağı ilçeseneñ urınbasarı Mansur al-Otaibi (audio)
13yıldan soñ bez hiç bulmağanda ber keşene tere kürergä telär idek, bu humanitar mäsälä.Bez moñı säyäsiläşterergä telämibez.Bu ğailälär yanına barsan, kuweitlelärneñ açuın añlısın.Ğıraq rejimı cimerelgännän soñ alarnıñ yazmışı tik ğailälärenä, kuweitlelärgä genä tügel ä här kemgä bilgele bulır dip ömed itäbez. bez sabaq aldıq, bez ber rejimğa da şundıy cinayätlär eşlärgä röxsät birergä telämibez.
Al Otaibi yuğalğan qorbannarnıñ ikeseneñ kemlege bilgelände, alarnıñ berse yanğın sünderüçe ide. anıñ qızıl kiyeme äle dä östendä ide dip äytte. Anıñ süzlärençä bu tragediä , ışanırlıq närsä tügel ğäräb möselman rejimı kürşesendäge ğäräb ilenä şundıy qotoçqıç eşlär eşläde. Kördlär , kuweitlelär kebek tügel alar tuğannarın yaqınnarın kürerbez digän ömedlären küptän yuğaltqan dip äytä körd rejissörı Yano Rosebiani . Ul tönyaq Ğıraqta dokumental film öçen intervyular yazdıra.. Rosebiani äle küptän tügel genä NYta keşe xoquqlarına bağışlanğan kino festivalendä Saddamnıñ 1988-nçe yılda Halapçä şährendä kördlärgä yasağan ximik höcüm turındağı filmen kürsätkän ide. Rosebiani kördlärdä bu qurqu bik tirän urnaşqan, şulay da alar yuğalğannarnıñ söyäklären tabu , alarnıñ xälen yaxşırtmayaçağın da belä dip söyli. Kördlär, Süleimaniä, Arbil häm Kirkuk kebek üz kontrollärendä torğan urınnarda unnarça kümäk qäberlek taptı. Saddam rejimı cimerelgännän soñ östämä qäberleklär tabıldı .
färidä xämit, praga
färidä xämit, praga