Ğomum alğanda, bu atnada matbuğatta iñ küp qabatlanğan häm törleçä añlatılğan tema – xalıq deputatlarınıñ konstitutsiägä kertkän üzgäreşläre buldı. Älege tözätmälär firqälär turındağı qanun nigezendä saylanğan deputatlarnıñ sanına häm parlamentnıñ eş tärtibenä qağıla ide. Şuña da, bik küp mäqälälärdä deputatlar sanı tiräsendä süz uynatıldı. Gäzit bitlärendä «Tatarstan parlamentı ike tapqırğa zurayaçaq», «4 millionlı respublikağa 50 deputat az» häm başqa şundıy isemnär kürende. Qanunlıq komissiäse citäkçese Midxät Qormanov añlatqança, östämä 50 urın firqä isemlekläre belän saylanğan deputatlar öçen birelä. Läkin parlamentnıñ 100 deputatnıñ yartısı qına daimi räweştä eşläyäçäk
Matbuğat çaraları fikerençä, yaña parlament elekkegesennän möstäqillege, bäxäs çığara aluı belän ayırılaçaq. Läkin Вечерняя Казань gäzitendä çığış yasağan ber belgeç, bu parlament xakimiätlärgä barıber bäyle bulırğa mömkin. Çönki xakimiätlär tabiplar, uqıtuçılar, däwlät oyışmaları xezmätkärlären deputatlıqqa nämzät itep kürsätkän häm alar saylanğan oçraqta, bu deputatlar barıber bäysez bulmayaçaq, dip yazdı şul gäzit. Tatar matbuğatı isä bu xälgä bäyä birmäde, barı qorı mäğlümat qına tarattı.
İnde xäbär itkänebezçä, jurnalistlar törkeme Tatarstanda qunaqta bulğannan soñ, Rusiä mäğlümat çaralarında respublika xaqında yazmalar çığa başladı. Коммерсант gäzite «Qazan kremle» digän yazma bastırdı. Московские новости gäzite dä Tatarstannı urap uzmadı. Anda keräşen mäs’äläsenä qağılışlı yazma basılıp çıqtı. Bu xaqta xäbär itkän idek inde. İnde ber törkem keräşennärneñ tatar millätennän ayırılıp çığu telägenä qarata tatar matbuğatı mönäsäbät kürsätte. Tatarstan yäşläre gäzitendä Semberdä yäşäwçe millättäşebez Ayrat İbrahimnıñ «Bergä yäşise bar bit äle» dip isemlängän yazması basılıp çıqtı. Ul anda keräşennärneñ bik borınğı xalıq häm pravoslav dinen Borınğı Rusiä qädär irtäräk qabul itüläre xaqındağı ixtimallıqnı kire qağa. Mäsälän ul anda bolay yaza.
Qıpçaqlarğa öydä genä törki teldä söyläşergä röxsät itelgängä kürä, alar äkren-äkren rus telenä küçep betä ikän. 1859nçı yılğı xalıq sanı mäğlümatlarına qarağanda Sarıtaw, Volgograd häm şul yaqlardağı awıllarda yäşäwçelär ike isem yörtkän, berse törki, ikençese rus-pravoslav dinendägese. «Bu isä anda yäşäwçelärne qayçandır törki bulğannarın isbatlıy», dip fikerläre belän urtaqlaşa Tatarstan yäşläre gäzitendä çıqqan mäqäläneñ avtorı. «Ägär bezneñ keräşennär Yawız İvanğa qädär çuqınğan bulsalar, alar «starover» iske yolanı totuçılar bulır ide», dip süzen däwam itä ul. Avtornıñ fikerençä, pravoslav dineneñ xäzerge forması alarğa qağılmas ide. Dimäk alar köçläp çuqındıru säyäsäte qorbannarı, digän näticä çığara Semberdä yäşäwçe millättäşebez.
Mäskäwdä çığa torğan Татарский мир gäzite bu atnada «Qazan qazanı» dip isemlängän külämle mäqäläne bastırıp çığardı. Anıñ avtorı Vadim Çurbanov. Älege mäqälä internet-forumnarda häm fänni cämäğätçelek arasında da küp bäxäslär kilep çığardı. «Tatarstan respublikası 90nçı yıllarda moña qädär bulmağan ireklek ala aldı. Läkin xakimiätlär bu ireklekne döres itep qullana belmäde», dip başlap cibärä mäqäläsen Vadim Çurbanov. «Tatarstan xakimiätlären çamadan tış ambitsiäle maqsatlar quyğan ide, häm tatarlar soñğı yıllarda milli üseş yulında başqa Rusiä xalıqlarına qarağanda yırağraq ütä aldı», digän fiker äytä anda avtor. Vadim äfände şulay uq Rusiädä ber genä tatar kitabınıñ çıqmawın, tatar yazuçıları äsärlären häm tatar matbuğatınıñ Tatarstanda da bik az danädä taraluın bilgeläp ütä. «Globalläşü barışında tatar tele yuqqa çıqmasın öçen, mäğärif ölkäsendä nıqlap häm zur tüzemlelek belän eşlärgä kiräk. Ä xäzerge tatar tele uqıtu metodikası belän, Tatarstan balaları rus telen tieşençä öyränmi häm alarnıñ tatarçası da çamalı ğına bula. Tatarstannan çittä isä tatar tele yä bötenläy uqıtılmıy, yäki tatar telendä uquçı sıynıflarda balalar bik az, häm alarnıñ ni däreslekläre, ni başqa cihazları bulmıy...» - di avtor.
Tatarstannıñ Rusiä federatsiäsendäge wäqälätle wäkile bar. Ul Volgogradta çığa torğan «İman» gäzitenä intervyu birgän bulğan. Bu äñgämä dä Çurbanovnıñ iğtibarınañnan çittä qalmıy, ul anda Tatarstannıñ Rusiädäge wäkile äytkän süzlärendä ber tögälsezlek taba, häm anı Konstutusiäne bozuda ğäyepli. Bu oçraqta süz Näzif Mirixanov turında bara dip uylarğa bula. Ğomumän avtor Tatarstannıñ räsmi xakimiätlären ul’tramillätçektä ğäyepli. Yazma şundıy süzlär belän tämamlana:
Татарский мир
gäziteneñ baş möxärrire Vadim Çurbanov.Vadim Çurbanov tänqitläsä dä säyäsätçe Rafail Xakimneñ Tatarstanda abruyı zur. Anı Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymiev Ğayaz İsxaqi häm Yosıf Aqçura belän berrättän, ütkän ğasırnıñ iñ kürenekle säyäsätçelär isemlegenä kertkän ide. Ütkän matbuğat küzätüendä Восточный экспресс gäzite «Tatar ğasırı» isemle mäqälälär şälkeme qısalarında Tatarstan prezidentı belän äñgämäne bastırğan ide. Anda Mintimer Şäymievnıñ «Ütkän ğasırnıñ iñ kürenekle säyäsätçeläre, ğalimnäre, cämäğät eşlekleläre, eşmäkärläre, sänäğätçeläre» digän sorawlarğa cawaplar isemlege dä basıldı. Bu isemlek Qazanda xakimiät dairälärendä, sänäğät şirkätlärendä, cämäğät eşlekleläre arasında zur qızıqsınu uyatqan. Prezident atağan keşelär turında söyläşälär, şul isemlekne tikşerälär, bäxäsläşälär. Anda, äytkänemçä, iñ kürenekle säyäsätçelär isemlegendä Ğayaz İsxaqi, Yosıf Aqçura, Mirsäyet Soltanğaliev, Fikrät Tabiev, Gomär Usmanov häm Rafail Xakim bar. İñ ataqlı sänäğätçelär rätenä Tatarstan Prezidentı ataqlı Rämievlär belän bergä, elekke rayon başlığı Wağiz Minğazovnı häm sıra şirkäte citäkçese Ayrat Xäyrullinnı atağan. Älege isemlek tiräsendäge söyläşülär ozaqqa barırmı-yuqmı aldağı matbuğat küzätüe kürsäter.
Bikä Timerova, Qazan.