Quşma Ştatlarnıñ könyağın der selketkän ğarasatlar global cılınu protsessları tiräsendä barğan bäxäslärne köçäytep cibärde. Qayber ğalimnär, köçle dawıllar näq menä şul dönyanıñ cılınuı arqasında barlıqa kilä, dip sanıy.
Dönyada barğan global cılınu küreneşe öçen keşelär üzläre ğäyepleme, ällä bu tabiğıy küreneşme – döresen äytkändä, älegä monı tögäl belüçe yuq. Okean urtasında qubıp yarğa yabırılğan ğäyrätle dawıllarnıñ näq menä şul cılınu arqasında köçäyüwe dä älegä tögäl isbatlanmağan. Bu teoriäne xuplawçılar da, kire qağuçılar da üz dälillären kiterä. Misal öçen, Quşma Ştatlarnıñ Greenpeace oyışmasında tikşerenülär citäkçese Kert Devies berençelär safında. Anıñ süzlärençä, Atlantik okeanda ğarasatlarnıñ, Tın häm Hind okeannarında tufannarnıñ ğäyräte artuına gobal cılınu öleş kertä, häm moña kire qaqqısız dälillär bar. Radiobızğa birgän äñgämäsendä ul mäşxür MİT, yağni Massachusetts Texnologiä İnstitutı ütkärgän tikşerenülär näticäsen kiterde. Bu tikşerenülärgä kürä 1970 yıllardan başlap dawıllarnıñ köçe häm zurlığı arta bara ikän. Kert Devies:
"Soñğı 30 yıldağı dawıllar urtaça 50dän alıp 80%qa qädär köçeläräk. Cir şarı cılına, moña şik yuq, ä cılılıq ğarasatlar öçen yağulıq bulıp tora. Okeannar bu cılılıqnı batarei kebek üzlärenä cıya, häm soñnan ğarasatlar aşa buşata."
Devies süzlärençä, global cılınu arqasında okean östendäge cılı su qatlamı da zuraya. Nätiäcädä bu dawıllarnıñ köçäyüenä kiterä:
"Normal xäldä okean östendä cılı su qatlamı berniçä, küp digändä 7 metr çaması. Annan soñ salqın su başlana. Ğarasat waqıtında 10 metrlı dulqınnar quba, su öste bolğana, suına häm ğarasat sürelä. Quşma Ştatlardağı soñğı ğarasatlarda isä cılı su qatlamı tiränräk bulğanğa kürä, yağulıq tiz genä çığıp betmägän dip añlata."
Qayber ğalimnär fikerençä, soñğı yıllarda ğarasatlar köçäygän genä tügel, äle yışayğan da ikän. Rita ğarasatı bu sezonda inde 17nçese bulğan. Ğärçä, alarnıñ urtaça sanı 11 genä. Kert Devies süzlärençä, kiläse ğarasatnıñ qayçan häm nindi köçtä bulasın berkem dä äytä almıy. Hawa torışın farazlawçılarğa global cılınu belän dawıl köçe arasındağı bäyläneşne añlarğa waqıt di ul.
Ä menä beleme belän fizik bulğan, küp kenä fänni-xıyalıy kitaplar, şul isäptän "Jurassic Park" isemle best-seller yazğan Michael Crichton bu bäyläneşne şik astına quya. Anıñ fikerençä mondıy näticä yasar öçen dälillär citärlek tügel. Bu fikeren ul çärşämbedä Senatnıñ tirä-yün moxit komitetına da citkerde:
"Hawa torışı, yä isä klimat fänendä bu röxsät itelgän närsä: mäglümätlär berniçä quldan ütä, citmägän sannar östälä, şikle sannar xata dip sızıp taşlana. Ğalim mäglümätneñ ber öleşen qullana, bersen yuq. Mondıy xäldä näticälärneñ döreslegenä şik tua."
Min ğalimnärne kimsetergä telämim, barı tik tağın ber östämä adım yasarğa çaqıram. Soraw şunda: hawa torışı fäne ğomümän ışanıçlı näticälär birä alamı? Hiç yuğı bulğan mäglümätlärgä başqa ber laboratoriä bäsyez tikşerü ütkärergä tieş, di Michael Crichton.
Xäyer, global cılınu tiräsendä bäxäslär äle däwam iter sıman. Çärşämedä Amerikanıñ ber törkem hawa torışı belgeçläre Tönyaq okeanda boz qatlamı kimüe öçen dä öleşçä global cılınu ğäyeple dip belderde.
-Ali Gilmi
"Soñğı 30 yıldağı dawıllar urtaça 50dän alıp 80%qa qädär köçeläräk. Cir şarı cılına, moña şik yuq, ä cılılıq ğarasatlar öçen yağulıq bulıp tora. Okeannar bu cılılıqnı batarei kebek üzlärenä cıya, häm soñnan ğarasatlar aşa buşata."
Devies süzlärençä, global cılınu arqasında okean östendäge cılı su qatlamı da zuraya. Nätiäcädä bu dawıllarnıñ köçäyüenä kiterä:
"Normal xäldä okean östendä cılı su qatlamı berniçä, küp digändä 7 metr çaması. Annan soñ salqın su başlana. Ğarasat waqıtında 10 metrlı dulqınnar quba, su öste bolğana, suına häm ğarasat sürelä. Quşma Ştatlardağı soñğı ğarasatlarda isä cılı su qatlamı tiränräk bulğanğa kürä, yağulıq tiz genä çığıp betmägän dip añlata."
Qayber ğalimnär fikerençä, soñğı yıllarda ğarasatlar köçäygän genä tügel, äle yışayğan da ikän. Rita ğarasatı bu sezonda inde 17nçese bulğan. Ğärçä, alarnıñ urtaça sanı 11 genä. Kert Devies süzlärençä, kiläse ğarasatnıñ qayçan häm nindi köçtä bulasın berkem dä äytä almıy. Hawa torışın farazlawçılarğa global cılınu belän dawıl köçe arasındağı bäyläneşne añlarğa waqıt di ul.
Ä menä beleme belän fizik bulğan, küp kenä fänni-xıyalıy kitaplar, şul isäptän "Jurassic Park" isemle best-seller yazğan Michael Crichton bu bäyläneşne şik astına quya. Anıñ fikerençä mondıy näticä yasar öçen dälillär citärlek tügel. Bu fikeren ul çärşämbedä Senatnıñ tirä-yün moxit komitetına da citkerde:
"Hawa torışı, yä isä klimat fänendä bu röxsät itelgän närsä: mäglümätlär berniçä quldan ütä, citmägän sannar östälä, şikle sannar xata dip sızıp taşlana. Ğalim mäglümätneñ ber öleşen qullana, bersen yuq. Mondıy xäldä näticälärneñ döreslegenä şik tua."
Min ğalimnärne kimsetergä telämim, barı tik tağın ber östämä adım yasarğa çaqıram. Soraw şunda: hawa torışı fäne ğomümän ışanıçlı näticälär birä alamı? Hiç yuğı bulğan mäglümätlärgä başqa ber laboratoriä bäsyez tikşerü ütkärergä tieş, di Michael Crichton.
Xäyer, global cılınu tiräsendä bäxäslär äle däwam iter sıman. Çärşämedä Amerikanıñ ber törkem hawa torışı belgeçläre Tönyaq okeanda boz qatlamı kimüe öçen dä öleşçä global cılınu ğäyeple dip belderde.
-Ali Gilmi