Dönyada iñ kiräkle häm ütemle närsälärne beläsez. İpi bäräñge, hamburger, döge, araqı, kolbasa, avtomaşina, külmäk, ıştan, ir yäki xatın –qız cenesennän bulğan tormış iptäşe.Nu, televizor häm radio bulsa da, qomaçawlamıy. Tağın närsä? Menä şul alda sanalğan äyberlärne alıp qayta torğan cir – yort, fatir kiräk. Başqa äyberlär dä qomaçawlamıy anısı, cır, muzıka, balet, qalın –qalın fänni kitaplar, ällä nindi priborlar... Küpçelek tamaq tuydırıp, külmäk-ıştan kiep yörü öçen şaqtıy qatlawlı köräş alıp bara. Här kem üze bulıp qalırğa häm üzen kürsätergä, keşedän qalışmasqa tırışa. Ä qayberäwlär üzeneñ yäki üz xalqınıñ ğına berençe sortlı buluın raslar öçen canın fida qılırğa äzer. Ä başqalar taq sebe, yörsen şunda yueş basuda adaşıp, imeş.
Bu atnada Qamal teatrı artistları Britaniä başklaları Londonnan qaytıp töştelär. Hindstannan başlap ällä nindi illärne buysındırğan häm üz mädäniätenä, üz telenä öyrätkän inglizlärneñ oyasına barıp saf tatarça 3 spektakl'' uynağan alar. Älbättä, 70-80 teatr görläp torğan Londonnı ğacäpländerü ber dä ciñel bulmağandır. Şulay da ike tatar keşeseneñ mıltıq totıp ber – bersenä qarşı suğışqa cibärelüe häm urtaq moñlı cırnı işetkäç tuğanlaşuı, usal komandirların onıtıp, qoçaqlaşıp, ber- bersen ütereün onıtuı turında surätlägän “Telsez küke” spektakle Britannarnıñ da küzennän yäş çığarğan. Menä şul turıda bik äybät kenä söyläşep utırğanda ber rus telle jurnalist sörän sala. Nişläp anda Londonnarğa barıp yörergä, kemgäder närsäneder isbatlap yörergä. Meskenlek tügel mikän bu? Yänäse, bu keçe xalıqlar öyänäge. Zölfät Xäkimneñ mondıy fikergä şaqtıy kisken cawap birüe AZ da yañğıradı. Çınan da, yış bulamı soñ andıy xällär .Äytik, Rusiä malın yäki mädäni baylığın iñ yuğarı sıyfatlı häm qızıqlı äyberlär belän bergä dönyağa çığaru. Bula, xärbi oçqıçlar, neft'', gaz, kalaşnikov avtomatı. Zur abruy qazanğan mallar .Elegräk balet, sport qazanışları dönyağa çığa ide. Ä xezer menä tatar teatrı Awrupanıñ danlıqlı säxnäsenä çığa.Kiräkme bu? - dip sorawçılar, ni Londanda, ni Parijda tabılmıy. Rudol''f Nuriev, İrek Möxämmädovlar biep kürsättelär, üzläreneñ xäräkätlärendä tatar ruxın çağıldıralar. Dimäk, elek Sovet ilendä ber genä millät, ber genä sänğät häm tel yäşämi, küp ikän alar häm härqaysı üzençä. Şul üzençä bulıp qalır öçen xaqiqät''kä xilaflıq itärgä yarıymı? Menä «Башинформ” agentlığınıñ pänceşämbe könne çığarğan xäbäre. Tarixçı Salawat Ğällämov häm töbäkne öyränüçe Luiza Farxşatova şundıy açış yasağannar. 1896 yıldağı qartalar buyınça Başqort digän ölkä farsı qultığında Borınğı İrannıñ kön''yaq öleşendä bulğan. Anda 2 millionlı başqort isemle xent-ari isemle xalıq yäşi ikän häm ul başqardı dip atalğan teldä söyläşä. Zamanında ataqlı ğalim Nikolay Dmitriev ta başqort xalqınıñ Hindstan- İran yağınnan çığuı mömkinlegen uylağan. Yuğisä bit, yış qına başqortlarnıñ törek-altay etnogenezı turında täqrarlıylar Xäzer inde başqortlarnıñ İrannan çığuı açılğaç, İrandağı başqort cirenä fänni ekspeditsiä kitärgä tieş. Qazanda mondıy açışqa berkemneñ dä isem kitmäde, çönki farsı, ğäräp illärenä tatar şäkertläre, mullaları barıp yörgän. Ägär dä başqort qärdäşlär dä şunda üzlärenä duslar tapsa, kem qarşı çıqsın. Şul uq waqıtta törki xalıqlarnıñ tarixın, mädäniäten öyränüçelär nişlärgä belmi. Dimäk, başqortlar törki mädäni tuğanlığınnan çığıp, tärtäne farsı yağına bora. Ä qaya quyarğa soñ törki tel häm fol''klor elementların? Şul arada uğrı-fin xalıqları belän urtaq tamırlarnı da onıtıp bulmıy andıy teoriä dä bar. Yäğni başqortlarnıñ häm ğomumän İdel-Ural xalıqlarınıñ vengrlar, estonnar, finnär belän yaqınlıqları, elemtäläre. Farsı qultığına yul alğaç, alar da yätim qala bit inde.
Çit illärgä başqa xalıqlar möxitenä çığıp kitkäç tuğan yortqa yulnı da onıtıp bulmıy. Şul uq başqort qärdäşlär Törkiägä, Vengriägä yörep, annarı İranğa yul totqanda saf başqort milli üzençälegenä zıyan kilü qurqınıçı da bar. Äytik, tatar belän başqort ike ayırım xalıq häm ayırım telne, ayırım sıynıflarda öyränü şiğare çıqqaç, ata-analar balaların urıs klasslarına birä başladı. Menä bit nindi xikmätle fänni eksperiment - keçeräk xalıqlarnıñ telen qaysı yaqqa borğalasañ da, alar globolizatsiä telenä küçe başlıylar. İngliz yäki farsı telenä tügel, ä rus telenä. İñ xikmätlese şul - mondıy ğäyre tabiği üzgäreşlärgä berkem aptıramıy, berkem qarşı çıqmıy, şik astına almıy. Tatar belän başqort ber-bersennän çittäräk yörsä, çemeteşep alsa, monsı inde äybät sanala. Menä ber tarixı fakt. 18 ğasırda tatarlar häm başqortlar qatnaş ğailä tözesä, 3 at tirese külämendä salım tülärgä tieş bulğan. Ä sez äytäsez millätlärgä däwlät bitaraf bulğan. Äle dä bitaraf qarıy disez. Bitaraf tügel ul. Yaqın tuğanıñnan çitkäräk kitsäñ, yäisä teleñnän, tarixıñnan çitläşsäñ, berkem dä cawapqa tarttırmıy.
Ämma ädäm balası bäräñge, kolbasa, hamburger, külmäk ıştan belän genä qanäğät tügel, anıñ ällä qaylarğa, zur cirlärgä barıp, üzeneñ ruxi dönyasın açıp salırğa teli ul. Kiläse atnada Prezident Şäymiev citäkçelegendäge wäkillek Qazannan Londonğa kitä. Tağın respublikanı kürsätergä, yaña duslar ezlärgä. Kem belä, bälki anda da tatarnıñ borınğı babalarınıñ ezläre tabılır. Tik şulay da alar qaytır yulnı, tarixi tamırlarnı barıber taşlamaslar şät. Çönki şul arada başqort tuğannar Farsı ilenä kitep barsalar, kem belän yäşär Qazan tatarları?
Rimzil Wäli
