Mordoviäneñ Azyurka awılında qızlarnı urlaw betkän

Mordowiä möselmannarı, ayıruça Mordowiänıñ Azyurka awılı möselmannarı teması Rossiänıñ törle massaküläm çaralarında berniçä yıl inde yaktırtılıp kilä. Mäskäw gazetalarınnan berençe bulıp Azyurka awılı turında 1997 yılda “Komsomol''skaya pravda” gazetası yazğan ide. Mordowiänıñ üz gazetaları, televideniesı, Rossiänıñ RTR, NTV televidenie kanalları da bu temağa üz öleşlären kerttelär. Bu awılnı Rossiä öçen ekzotik küreneş dip tä kürsättelär, Rossiänıñ doşmannarı, – vaxxabitlar, ekstremistlar yäşägän ber anklav itep kürsätergä tırışuçılar da baytaq ide. Azatlıq radiosında da uzğan yılnıñ martında häm aprelendä Azyurka awılı turında häm Mordowiänıñ möselmannarı eşçänlege turında ike tapşıru işetterelgän ide. Bu tapşırularda Mordowiäda ike möftiät eşläp kilüe, alarnıñ berse Mäskäwdäge möfti Rawil Gaynetdin belän, ä ikençese Ufadağı möfti Talğat Tacutdin belän eşläwläre kürsätelde. Şulay uq bu tapşırularda berençe möftiätneñ Azyurka awılında bulğan wäxşi ber adät belän köräşüe tasvirlangan ide. Bu qırğıy adät – yäş qızlarnı urlaw, alarnı köçläw, ä annan soñ şul köçlängän qızğa niqax uqıtıp öylänü. Öç meñ keşe yäşägän bu awılda yılına 8-9 şundıy oçraq bula ide. Bu militsiä häm prokuraturağa citkän oçraqlar ğına. Ä küpmese citmi bulğan? Anısı bilgesez. Talğat Tacetdin belän eşläwçe ikençe möftiätneñ din äxelläre bu köräşkä quşılmasalar da, şundıy urlanğan qız belän urlawçı häm köçläwçe yegetlärgä niqax uqudan baş tartmasalar da, berençe möftiät üz maqsatına ireşte dip äytergä bula – 2001 yılnıñ közennän birle Azyurkada köçkä urlaw oçraqları küzätelmi. Azyurqa qızları 13 yäşkä citkäç, mäktäpkä yörmilär ide, çönki mäktäpkä barğanda da, mäktäptän öygä qaytqanda da qızlarnı urlıy idelär. Äle qızlar mäktäpkä yöri başlağannar. Awılğa tikşerü artınnan tikşerü kilä. Tikşerüçelär awılda xällär uñaylana barğanlığın tanıylar. Ravil'' Gaynetdin belän eşläwçe Mordowiänıñ dini näzäräteneñ möftieneñ berençe urınbasarı Qamil Badretdinov belän äñgämä qordıq. Qamil Çallıda 1996 yılda “Yoldız” mädräsäsen tämämlağan, annan soñ Mäkkädä aräp tele institutında uqığan, soñraq Dar-ul''-xadis uqu yortında. 1998 yılda ul kire Mordowiäğa qayta häm üzeneñ tuğan Aqsyun awılında yaña mäxällä oyışıtırıp, imam bula. 2000 yılda Mordowiä möftiäte oyışqaç, möselmannar Qamilne möfti urınbasarı itep saylıylar. Qamilgä bıyıl 33 yäş tula, anıñ Äxmät isemle 2 yäşlek ulı bar. Tuğanda birelgän iseme Qamil bulsa da, küp üzgä möselmannarğa iärep, Qamil dä üzenä yaña isem aldı. Äle anı Moxammäd xazrät dip atıylar. -Moxammäd xazrät, sezneñ möftiät 2000 yılnıñ dekabrennän eşläp kilä. Uzğan yıl aprel'' ayında Azatlıq radiosın tıñlawçılar qarşında sez Azyurka awılında qızlar urlaw adäte belän köräşüegez turında söylägän idegez. Şulay uq sezne Azyurka awılı urta mäktäbenä balalarnıñ, ayıruça qızlarnıñ, ölkän klasslarğa uqırğa yöremäwe borçıy ide. Sezneñ möftiätegezneñ bu izge köräşendä nindi üzgäreşlär bar? - Üzgäreşlär bar häm ul üzgäreşlär yaxşı, kürkäm yaqqa taba. Küptän yuk qına, noyabr'' ayında, Azyurqa awılına kilgän idelär täftişmän, yäğni xökümät tarafınnan, upravlenie ministerstva yustitsiidan, annan soñ şulay uq FSB organizatsiäsınnan, şulay uq televidenie. Alar kilgän idelär, bağarğa nindi üzgäreşlär bar awılda, nindi üzgäreşlär bara mäktäp eçendä. Şuşı täftiş kilep, awıl eçendä inde yöredelär. Alar iñ berençe, äwwäl, tikşerdelär bezneñ dini mäxällälärebezne, qaysıları kerälär bezneñ dini näzärätebezgä. Annan soñ, şulay uq televidenie tarafınnan interv''yular aldılar: mufti xazrättän, Xalikov Abd-Räşit xazrättän, şulay uq bezdän interv''yu aldılar inde. Annan soñ alar barıp qaradılar awılnıñ mäktäben häm şunduq inde açıq räweştä kürenä başladı, yäğni üzgäreşlär bar awılda häm alar yaxşı yakqa taba. Mäsälän, awılnıñ mäktäbe inde quzğalıp kitte, yäğni uqu eşläre bara. Yäşlär, zur klasstağı bulğan, şulay uq qızlar da häm ceget malaylar da, mäktäpkä yöri başladılar. Yörü mäktäpkä artıp kitte, elkege waqıtqa qarağanda, häm alar buş säbäpsez tügel, çönki dini näzäräte cıyğan ide imamnarnı häm oyıştırılğan ide popeçitel'' komitetı mäktäptä. Bügenge köndä, kiräk äytergä inde, yaxşı üzgäreşlär bar, balalar yörilär, däreslär birelä, mäktäptä tärtip. Xökümät tarafınnan da ışandıralar yärdäm birergä mäktäptäge bulğan sportzalnı remont eşlätergä. Işandıralar komp''yuternıyy klass eşlärgä häm komp''yuterlar kiterergä awılğa. Şulay uq bu kilgän täftiş komissiäse yöredelär böten awılnıñ mäçetlären suğıp yöredelär televidenieğa häm qayber mäçetlärendä buldılar, qatnaştılar mäxällädäge bulğan möselmannarman, qaysıları biş waqıt namazğa yörilär. İñ axırında, Tereşkin digän zamnaçal''niqa upravleniä ministerstva yustitsii po Respublike Mordowiä, ul interv''yu qıldı ber un-unbiş minutqa, süläde awılnıñ üzgäreşen, ätäbez şulay, yaxşı yakqa taba. Berençedän ul äytte, bernindi qanunnarnı, xökümätneñ qanunnarın bozu häm totmaw, yäki nindider qarşılıq kürsätü xökümät qanunnarına, kürenmi awılda. İkençedän, äytte, yaxşı üzgäreşlär bara awıl mäktäbendä häm ul şiksez dini säbäplärmän, yäğni muftiätneñ häm dini imamnarnıñ säbäbe buyınça. Öçençedän, isereklek, p''yanstvo digän närsä awılda kürenmi. Qızlarnı, yäş qızlarnı, köçläp urlamıylar kiäwgä, niçek elek yıllarnı kürenä ide eşlär. İ şulay uq ul äytte, ömetlänäbez, di, Azyurqa awılında, din äxelläre, imamnarı arqılı, bu awılda tağın da yaxşıraq üzgäreşlär bulır kiläçäktä, tağın da äybäträk yaqqa taba. – Moxammäd xazrät, sezneñ möftiätkä qarağan mäxällälärneñ möselmannarın, ayıruça Azyurka möselmannarın, üzen Rossiänın baş möftie dip atawçı Talğat Tacetdin berniçä qat vaxxabizmda, ekstremizmda ğayıplägän ide. Rossiä televideniesına birgän interv''yularında ul häm anıñ belän eşläwçe Färit Salman Mordowiäda qorallanğan vaxxabitlar, boyıwiklar bar dip, alar Rossiäğa qarşı çığarğa cıyınalar, dip tä xäbär itkän ide. Bu süzlärgä mönäsäbätegez nindi? İkençe soraw: Mordowiäda möfti Tacetdin belän eşläwçe möftiät belän mänäsäbätläregez nindi? – Berençedän kiräk äytergä, ul süzlär, älbättä, döres tügel. Çönki ul süzlär äl''-waqıyğa, real'' digän närsägä turı kilmi. Menä bu täftiş komissiäsı da, alar tarafınnan äytelgän ide, awılda bernindi ekstremizm digän, yäki vaxxabizm digän, anda, nilär, büleklär häm keşelär kürenmilär. Ul süzlär, älbättä, Talğat Tacutdin tarafınnan äytkän süzlär döres tügel, çönki anarğa dälillär yuktır häm ul süzlär turı kilmi tormışqa. Niçek äytelä islam dinendä, keşe bu dönyada närsäne eşli häm närsäne äytä, üze cawaplı bulaçaq Allahu söbxanatälä qarşında. Älbättä inde, nindi keşe niätmän bu süzlärne äytkänder, bez belmibez. Wä läkin tağın da qaytıp äytäbez, bu süzlär döres tügel. İkençe, şul, regional'', Ufa tarafınnan bulğan muftiätman bezneke mönäsäbätlärebez urtançı. Niçek Rabbıbız Allahu Qoranda äytä: “fästä biqul xayrät”, “uzışığız, di, izge bulğan eşlärdä”. Bez alarğa şundıy naçar yawızlıqman qaramıybız. Bez äytäbez, al''xamdulillya, alar şulay uq möselmannar. Häm bez tırışabız üzebezne eşmän kürsätergä, süzmän genä tügel. Häm bezneñ eşlärebez inde, bezneñ dini idaräbez ike yıl ğına äldä bulsa da, öçençe yıl, bezneñ inde eşlärebez, xayırle, yaxşı eşlärebez inde, şaqtıy räweştä kürenä başladı. – Moxammäd xazrät, Mordowiäda revolyutsiäğa qadär berniçä mädräsä bulğan, ä xäzerge waqıtta ber dä yuk, şunnan sezneñ möftiät islam uqu yortlarında uqırğa telägän yäşlärne Rossiänıñ törle töbäklärenä häm çit illärgä dä cibärergä mäcbur. -Bügenge köndä, äl-xämdül''-il''lyaxi-rabbil-alämin, Mordowiädän şäkertlär bar. Ul niçek ir zatlar, malaylar, cegetlär, häm şulay uq qızlar da barlar. Çit ildä genä bezneke un östenä şäkertebez bar, çit ildä uqıylar. Şulay uq uqıylar bezneñ şäkertlärebez Tatarstan mädräsälärendä. Alarnıñ arasında berse uqıy yuğarı uqu yortında, Rossiä islam universitetında, Qazan şähärendä. Şulay uq uqıylar anda Çallı şähärendä, qızlar anda Dar-us-salyam uqu yortında. Annan soñ bezneñ yegetlärebez uqıylar anda Orenburg öleşendä, Buguruslan mädräsäsendä uqıylar şäkertlärebez. Barlar şäkertlär, qaysıları uqıylar Tatarstannıñ Nurlat mädräsäsendä. Häm şulay uq Penza ölkäsendä uquçılarıbız da bar. – Moxammäd xazrät, möfti Ravil'' Gaynetdin Saranskiğa uzğan avgust ayında kilgän waqıtta Mordowiä xökümäte belän oçraşqanda Saranskida mädräsä açu problemasın kütärgän ide. Şul mädräsä turında nindi bulsa yañalıqlar barmı? – Yañalıqlar, äl-xämdül''-il''lyaxi-rabbil-alämin, bez xökümätkä birgän idek dokumentlarıybıyznı, upravlenie ministerstva yustitsiäğa. Häm ramadan ayında aldıq registratsiänı häm ul bezneke, Allahunıñ yärdämemän, bulaçaq mädräsä Saransk şähärendä häm bälki anıñ şulay uq filialları da bulaçaq anda. Ul äytelä “Duxowno-obrazovatel''noe uçrejdenie islamsqoyı medrese «Abu-Xanifä»”. Ömetebez bar Saransk şähärendä kiläçäktä açırğa mädräsä.

İrek Bikkinin, Mordowiä