Dindäşlärebez adığlarnıñ cire – Adığeya respublikasında bulğan här keşe andağı maturlıqqa soqlanıp häm tetränep qayta. Äye, anıñ tönyaq öleşe – iksez-çiksez boday, şikär çögendere, könbağış, kukuruz basuları belän Kuban tigezlegeneñ däwamı bulsa, konyak öleşen keşe qulı timägän urmannarı belän Zur Kavkaz tawları häm taw itäkläre bili.
Älege äkiäte cirlärdä yäşäwçe adığlar – Tönyaq Kavkazdağı iñ borınğı xalıqlarnıñ berse. Adığlar – bügenge adıygeylar, çerkeslar, qabardılar, şulay uq şapsuğ, beduin, abazinnar häm başqalarnıñ ata-babalarınıñ ğomumi iseme. Barlığı 12 qabilä. Rossiädä 1830 yılda çığarılğan qarta buyınça, adığ xalıqları Kuban yılğasınıñ Azaw diñgezenä, Pitsundağa qadärge böten sul yağın bilägännär. Qısqası, basıp aluçılarğa menä digän cir. Bu cirlärdä rus-kavkaz suğışı yöz yıldan artıq barğan. Axırda küpmillionlanğan xalıq qırıp beterelgän diärlek, isän qalğannar başqa illärdä sıyınu tapqan. Tarixi watanda adığ qabiläläreneñ un protsenttan kimräge yäşäp qalğan.
Adığeya üze isä 1922 yılda Krasnodar sostavındağı avtonomiäle ölkä, ä 1991 yılnıñ sentäberennän Rusiäneñ möstäqil subyektı bula häm Adığeya respublikası dip atala. Älege Respublikada bezneñ bik küp kenä millättäşlärebez ğömer kiçerä. Küptän tügel ber törkem balalar Başqalabızda bulıp Qazan belän tanışıp kittelär. Häm äytergä kiräk alar älege säfärdän bik qänäğät qalğannar. Ğomumän bügen Adığeya Respublikasındağı millättäşlärebez niçek yäşi? Alarnı nindi problemalar borçıy? Bügenge “Tatar bar da xäbär bar” tapşıruına yäkşämbe mäktäbeneñ tatar tele uqıtuçısı Ramisa Tatomir menä närsälär söyläde:
Adıygeyda 4 meñnän artıq tatarlar yäşi. 3 tatar awılı bar. Alar üz waqıtında Saratov, Ul''yan ölkäsennän, Tatarstannan, Ural yaklarınnan kilep urnaşqannar. Awılda yäşägän tatarlar tatarça da, rusça da, alıygeyça da bik yaxşı söyläşälär. Şähärdä yäşägännär tatarça naçarçıraq söyläşä. Şuña kürä 1991 yılda “Duslıq” digän tatar oyışması eşli başlıy. 1998 yıldan yäkşämbe mäktäbendä tatar tele öyrätelä. Barlığı 3 gruppa bar.
Tatar oyışması Respublikada aktiv eş alıp bara. Yıl sayın balalar öçke Yaña yıl bäyrämnäre oqştırıla. Äle küptän tügel “Äydägez äbilär” konkursın uzdırdıq. 2000 yılda zur itep berençe tapqır Sabantuy oyıştırdıq. Anda Adıygey xökümäte dä qatnaştı. Televidenie dä tatar cır-iyülläre xaqında tarşıpu buldı.
Bilgele bulğança, çittäge tatar oyışmaları citäkçeläre kiläçäk buınğa tuğan telne öyräter öçen berençe çiratta tatar mäktäplären yäisä sıynıfların açu yağın qarıy. Läkin älegä küp töbäklärdä barı yäkşämbe mäktäpläre genä eşläp kilä. Milli mäktäplärne açmaw säbäben ölkä citäkçeläre küp oçraqta ata-analardan soraw bulmawğa sıltıy. Ber-ike teläk belderüçe öçen mäktäp açıp bulmıy dip añlatalar. Çınnan da ata-analardan ğarizalar birmi diärlek. İmeş yuğarı uqu yortlarına kergändä anıñ kiräge yuk. Ä Adıygeyda Ramisa xanım üze tatar telen uqıta. Häm bu xaqta menä närsälär söyli:
Şähärdä tatar telen yäkşämbe mäktäbendä bulsa da uqıtsalar da, awıllarda tuğan telebez öyrätelmi. Çönki tatar tele uqıtuçıları bötenläy yuk. Şuña berençe burıç bulıp awıllarda tatar tele klassların açu tora. Tatar telen uqıtu öçen kitaplar da kiräk bit äle. 2001 yılnı Tatarstan Mäğärif ministrlığı däresleklär cibärgän ide. Ämma alar citmäs dip uylıym. Şulay uq Saba rayonınnan bezgä älifbalar cibärgännär ide. Alar inde eşkä kereşer.
Qaysı ğına töbäkkä millättäşlärebez yanına barsañ da, alar bezne cır-biyu belän qarşı ala. Barlıq töbäklärdä dä diärlek ansambl''lär oyışqan. Bilgele alarğa milli kiemnär, uyın qoralları citmi. Häm berençe çiratta millättäşlärebez Tatarstannan şularnı sorıy. Şulay uq kassetalar yuklığı üzen nıq sizderä dilär. Ä Adıygeydağı milli mädäniät xaqında millättäşebez menä närsälär söyläde:
Cır-biyüllärsez mädäniätne belep bulmıy. Bez xatın-qızlar ansamblen oyıştırdıq. Bezne törle çaralarğa çaqıralar, konkurslarda qatnaştıq. “Кавказ-наш общий дом” digän festival''dä qatnaştıq. 1999-2000 yılnı Qazanğa bardıq häm balarnıñ cırlawına soqlanıp qayttıq. Üzebezdä dä balalar ansamble oyıştırdıq. Alar uzğan yıl “Mı deti Kavkaza” digän festival''dä qatnaşıp gramotalar, büläklär aldılar. Bıyıl Qazanğa kitü säbäple qatnaşa alamadıq. 5 martta den piroğa da qatnaştıq. Üzebezneñ milli rizıqlar belän sıyladıq. Anda bik küp millät wäkilläre qatnaştı. Retseptlar alıştıq.
Soñğı waqıtta çittäge millättäşlärebez Tatarstanğa kilep bayraqlar, Respublikabız turındağı kitaplar alıp kitä başladılar. Bolarnıñ barısı da muzey oyıştıru öçen kiräk ikän. Adıygeydağı millättäşlärebez dä başqalardan qalışırğa telämi:
Bezdä küptän tügel muzey açu teläge tudı. Sponsor da taptıq. Ul İminova Äminä. Anıñ änise tatar, ätise adıygey. Änise istälegenä muzey açarğa buldı. Bina da bar. Xäzer anı remontlıyybıyz. May azağı iyün başına açırbız dip niätlibez. Qazanğa barğanda muzeylar belän tanıştıq.
Bilgele bulğança, xäzerge köndä 20dän artıq töbäktä tatar milli-mädäni moxtäriätläre oyışqan. Häm alarnıñ citäkçeläre itep küp oçraqta eşmäkärlär saylana. Ä eşmäkärlär isä milli eşlärdä aqça yağınnan yärdäm itep kilä. Bu oçraqta ayıruça Saratov, Ul''yan moxtäriät citäkçelären bilgelär uzarğa kiräk. Ämma moxtäriät tözü öçen berençe çiratta 3tän dä az bulmağan tatar oyışmasınıñ quşıluı zarur. Adıygeyda da xäzer moxtäriät tözü eşenä äzerlek bara: Bez xäzer tatar awıllarında tatar oyışmaların açıp, annarı moxtäriät tözergä uylıybız. Eş äkren bara. Çönki citäkçelär başqa millätlärneñ bernindi moxtäriätläre yuk sezgä närsägä dilär. Bez inde anıñ ayırım bernindi Respublika tügellegen añlattıq. Bälki xäzer caylaşır. Ämma bıyıl älegä bulmas. Menä şulaylıraq kön kürä Adıygeydağı millättäşlärebez. Bilgele eşlängän eşlär dä şaqtıy, eşlänäseläre dä baytaq. Ämma millättäşlärebez qayğırmıy. Yärdäm kiräk bulğanda Tatarstanğa ömet tota.
Landış Xarrasova, Qazan
Älege äkiäte cirlärdä yäşäwçe adığlar – Tönyaq Kavkazdağı iñ borınğı xalıqlarnıñ berse. Adığlar – bügenge adıygeylar, çerkeslar, qabardılar, şulay uq şapsuğ, beduin, abazinnar häm başqalarnıñ ata-babalarınıñ ğomumi iseme. Barlığı 12 qabilä. Rossiädä 1830 yılda çığarılğan qarta buyınça, adığ xalıqları Kuban yılğasınıñ Azaw diñgezenä, Pitsundağa qadärge böten sul yağın bilägännär. Qısqası, basıp aluçılarğa menä digän cir. Bu cirlärdä rus-kavkaz suğışı yöz yıldan artıq barğan. Axırda küpmillionlanğan xalıq qırıp beterelgän diärlek, isän qalğannar başqa illärdä sıyınu tapqan. Tarixi watanda adığ qabiläläreneñ un protsenttan kimräge yäşäp qalğan.
Adığeya üze isä 1922 yılda Krasnodar sostavındağı avtonomiäle ölkä, ä 1991 yılnıñ sentäberennän Rusiäneñ möstäqil subyektı bula häm Adığeya respublikası dip atala. Älege Respublikada bezneñ bik küp kenä millättäşlärebez ğömer kiçerä. Küptän tügel ber törkem balalar Başqalabızda bulıp Qazan belän tanışıp kittelär. Häm äytergä kiräk alar älege säfärdän bik qänäğät qalğannar. Ğomumän bügen Adığeya Respublikasındağı millättäşlärebez niçek yäşi? Alarnı nindi problemalar borçıy? Bügenge “Tatar bar da xäbär bar” tapşıruına yäkşämbe mäktäbeneñ tatar tele uqıtuçısı Ramisa Tatomir menä närsälär söyläde:
Adıygeyda 4 meñnän artıq tatarlar yäşi. 3 tatar awılı bar. Alar üz waqıtında Saratov, Ul''yan ölkäsennän, Tatarstannan, Ural yaklarınnan kilep urnaşqannar. Awılda yäşägän tatarlar tatarça da, rusça da, alıygeyça da bik yaxşı söyläşälär. Şähärdä yäşägännär tatarça naçarçıraq söyläşä. Şuña kürä 1991 yılda “Duslıq” digän tatar oyışması eşli başlıy. 1998 yıldan yäkşämbe mäktäbendä tatar tele öyrätelä. Barlığı 3 gruppa bar.
Tatar oyışması Respublikada aktiv eş alıp bara. Yıl sayın balalar öçke Yaña yıl bäyrämnäre oqştırıla. Äle küptän tügel “Äydägez äbilär” konkursın uzdırdıq. 2000 yılda zur itep berençe tapqır Sabantuy oyıştırdıq. Anda Adıygey xökümäte dä qatnaştı. Televidenie dä tatar cır-iyülläre xaqında tarşıpu buldı.
Bilgele bulğança, çittäge tatar oyışmaları citäkçeläre kiläçäk buınğa tuğan telne öyräter öçen berençe çiratta tatar mäktäplären yäisä sıynıfların açu yağın qarıy. Läkin älegä küp töbäklärdä barı yäkşämbe mäktäpläre genä eşläp kilä. Milli mäktäplärne açmaw säbäben ölkä citäkçeläre küp oçraqta ata-analardan soraw bulmawğa sıltıy. Ber-ike teläk belderüçe öçen mäktäp açıp bulmıy dip añlatalar. Çınnan da ata-analardan ğarizalar birmi diärlek. İmeş yuğarı uqu yortlarına kergändä anıñ kiräge yuk. Ä Adıygeyda Ramisa xanım üze tatar telen uqıta. Häm bu xaqta menä närsälär söyli:
Şähärdä tatar telen yäkşämbe mäktäbendä bulsa da uqıtsalar da, awıllarda tuğan telebez öyrätelmi. Çönki tatar tele uqıtuçıları bötenläy yuk. Şuña berençe burıç bulıp awıllarda tatar tele klassların açu tora. Tatar telen uqıtu öçen kitaplar da kiräk bit äle. 2001 yılnı Tatarstan Mäğärif ministrlığı däresleklär cibärgän ide. Ämma alar citmäs dip uylıym. Şulay uq Saba rayonınnan bezgä älifbalar cibärgännär ide. Alar inde eşkä kereşer.
Qaysı ğına töbäkkä millättäşlärebez yanına barsañ da, alar bezne cır-biyu belän qarşı ala. Barlıq töbäklärdä dä diärlek ansambl''lär oyışqan. Bilgele alarğa milli kiemnär, uyın qoralları citmi. Häm berençe çiratta millättäşlärebez Tatarstannan şularnı sorıy. Şulay uq kassetalar yuklığı üzen nıq sizderä dilär. Ä Adıygeydağı milli mädäniät xaqında millättäşebez menä närsälär söyläde:
Cır-biyüllärsez mädäniätne belep bulmıy. Bez xatın-qızlar ansamblen oyıştırdıq. Bezne törle çaralarğa çaqıralar, konkurslarda qatnaştıq. “Кавказ-наш общий дом” digän festival''dä qatnaştıq. 1999-2000 yılnı Qazanğa bardıq häm balarnıñ cırlawına soqlanıp qayttıq. Üzebezdä dä balalar ansamble oyıştırdıq. Alar uzğan yıl “Mı deti Kavkaza” digän festival''dä qatnaşıp gramotalar, büläklär aldılar. Bıyıl Qazanğa kitü säbäple qatnaşa alamadıq. 5 martta den piroğa da qatnaştıq. Üzebezneñ milli rizıqlar belän sıyladıq. Anda bik küp millät wäkilläre qatnaştı. Retseptlar alıştıq.
Soñğı waqıtta çittäge millättäşlärebez Tatarstanğa kilep bayraqlar, Respublikabız turındağı kitaplar alıp kitä başladılar. Bolarnıñ barısı da muzey oyıştıru öçen kiräk ikän. Adıygeydağı millättäşlärebez dä başqalardan qalışırğa telämi:
Bezdä küptän tügel muzey açu teläge tudı. Sponsor da taptıq. Ul İminova Äminä. Anıñ änise tatar, ätise adıygey. Änise istälegenä muzey açarğa buldı. Bina da bar. Xäzer anı remontlıyybıyz. May azağı iyün başına açırbız dip niätlibez. Qazanğa barğanda muzeylar belän tanıştıq.
Bilgele bulğança, xäzerge köndä 20dän artıq töbäktä tatar milli-mädäni moxtäriätläre oyışqan. Häm alarnıñ citäkçeläre itep küp oçraqta eşmäkärlär saylana. Ä eşmäkärlär isä milli eşlärdä aqça yağınnan yärdäm itep kilä. Bu oçraqta ayıruça Saratov, Ul''yan moxtäriät citäkçelären bilgelär uzarğa kiräk. Ämma moxtäriät tözü öçen berençe çiratta 3tän dä az bulmağan tatar oyışmasınıñ quşıluı zarur. Adıygeyda da xäzer moxtäriät tözü eşenä äzerlek bara: Bez xäzer tatar awıllarında tatar oyışmaların açıp, annarı moxtäriät tözergä uylıybız. Eş äkren bara. Çönki citäkçelär başqa millätlärneñ bernindi moxtäriätläre yuk sezgä närsägä dilär. Bez inde anıñ ayırım bernindi Respublika tügellegen añlattıq. Bälki xäzer caylaşır. Ämma bıyıl älegä bulmas. Menä şulaylıraq kön kürä Adıygeydağı millättäşlärebez. Bilgele eşlängän eşlär dä şaqtıy, eşlänäseläre dä baytaq. Ämma millättäşlärebez qayğırmıy. Yärdäm kiräk bulğanda Tatarstanğa ömet tota.
Landış Xarrasova, Qazan
