Şuşı könnärdä Mamadış rayonında yañğırdan qaçıp ağaç astına kergän öç keşene yäşen suğıp ütergän. Xatın-qız, bala-çağa dip tormağan bu tabiğät. Nişläp alay ikän ul? Mamadış faciğäsenä ğäcäplängän keşe kürmädem. Bolay da keşe sanı kimep bara. Narkomaniä, eçkeçelek, mal bülä almıyça ber-bersen atular, maşina astında qalular citmägän. İnde bala tabası xatın-qızlarnı yäşen suğıp ütersen äle.
Bu atnada Ruslan isemle tatar yegete Lenin dambasında Mitsubisi maşinasında tramvaynı uzam dip qarşığa kilgän ikençe tramvaynıñ astına kerep çelpärämä kilgän. Anıñ üz qulınnan üze häläk buluı millätkä zıyan tügelmeni? Dement'yev uramında mototsiklda çabıp, taş bağanağa, maşinağa bärelep can birgän yegetne dä iskä alıyq. Äyterseñ, suğış çıqqan. Kübräk häläkätlärneñ säbäbe - keşeneñ üz duamallığı yäki qızulığı. Nişläp alay ikän ul? Ällä, min äytäm, zamandaşlarnıñ başlarına ber-ber zıyan kiläme? Ällä kierenke çorda aqıl-zihennär sıyıqlanıp kitäme?
Monıñ säbäben qoyaştan kürüçelär bar. Bu atnada qoyaşta nindider dawıllar bulıp, zur-zur plazma kisäkläre tirä yaqqa oçtı dilär. Yöräk awırulılar qoyaş dawılın sizep, daru eçep, yoqlamıyça tönnär ütkärde. Kosmostan diñgezne küzätüçelär tiktomalğa utızar metr bieklektäge dulqınnar xasil bulıp, yözär çaqırım buyı köymälärne audara-awdara su östennän çabuına iğtibar itkän. Adäm balasına saqlanıp, aqıl belän eş itüe bik urınlı bulır ide. Çönki tabiğät, tarix häm säyäsät xikmätläre keşelärne çeben kebek qıra. Kemneñ xataları öçen cämğiät üz balaları belän tüli ikän? Keşeneñ qädere, anı tärbiäläp üsterü mäşäqätläre torğan sayın artqan waqıtta keşe bik ciñel genä yuqqa çığa.
“Azatlıq” radiosı sezgä xäbär itkänçä, şuşı yılnıñ berençe yartı yıllığında 19 meñnän artıq bala tuğan, 9024 ğailä qorılğan. 8800 ğailä ayırılıp tarqalğan. Tuuçılar sanı yıl sayın kimegän öçen xakimiätne, sotsial' şartlarnı tänqitlärgä mömkin. Saw-sälamät ir belän xatın nibarı ber yäki ike bala taba ikän, monda şul uq cämğıäwi psixologiä, bälki patologiä ğälämäte. Açlıq zamanda, fatirsız, kiemsez ğailälär, bigräk tä tatar ğailäläre 5-8 bala üstergän. Ä xäzer menä şul 7 balalı ğailädä üskän irlär häm xatınnar aqça citmi, mäşäqäte küp dip ber çirläşkä üsterä. Şvetsiädä, Germaniädä şähärlärdä öylänmäw, bala tapmaw ğälämäte bar. Läkin anısı tuqlıqtan, üzeñ öçen yäşärgä omtıludan. Yevropanıñ bay illärendä sälämätlekne saqlaw, sport kebek närsälär kiñ taralğan. Alar yäşi. Ä beznekelär eçkeçelek, narkomaniä, armiä, tabiğät, texnika qazalarınnan qırıla, şunıñ östäwenä ürçergä dä aşıqmıy. Mul cämğiätne, köçle iqtisatnı kem tözesen? Xäzer inde kvota buyınça yıl sayın Tatarstanğa çit illärdän 6 meñ eşçe kertergä röxsät itelä. Bezdän dä fäqirräk illärdän kilep, monda üz tärtiplären, äxlaqların urnaştıruçılarğa ni äytäseñ? Ä bit üzebezdä tärbiä alğan yäşlär bulsa, bezdän dä arttaraq qalğan illärdän eşçe qulları importlarğa kiräk bulmas ide. Ällä, min äytäm, bezneñ barıbızğa da menä şul magnit dawılları, yäşen suğu kebek tä'sirlär arqasında beraz ğına axmaqlıq kerep urnaşamı? Yuğisä, uramğa çıqsañ, ütep bulmıy, maşinalar tezelgän, adım sayın böke, ä balalar siräk oçrıy. Niçek inde ul, maşina alıp, tegendä-monda çabarğa aqça häm waqıt tabıla, ä ata-babadan qalğan näsel qaldıru şöğelenä tabılmıy. Citmäsä, ax, millät, din dibez. Yözlägän mäçetlär tözelde. Qor’ännär taratabız. Ämma xätta Ramazan ayında da araqı satu kimemi. Anıñ qarawı, eçep suyışu, urlaşıp ütereşü ber dä kimemi. Nindi äkämät ikän bu?
Küräseñ, böten bäläne Alladan, patşadan, raykom sekretarennan, xäzergeçä äytkändä, rayon başlığınnan kürü başlarıbıznı añğıralatqandır. Şulay bulmasa, kürälätä tırış, uñğan, dinle häm taza tatar milläte üzeneñ kimep baruına beraz borçılır ide. Anıñ bit äle meñläp-meñläp başqa millätkä yazıluçıları yäki yazdıruçıları bar bit.
Bu atnada Ufadan tatarlarnıñ iñ başlı, iñ ziräk häm imanlı wäkilläre Qazanğa kilde. Başqortstan tatarlarınıñ Tatarstandağı könnären ütkärik äle dilär. Ä niçegräk itep ütkärü kiräklegen üzläre dä belmi. Qayber citäkçelär bu ideyäne xuplamağaç, qaytıp radio aşa şikäyätlär äyttelär. Ämma nigä räncergä? Tatarstanda Başqortstan tatarlarınıñ könnäre berwaqıtta özelep tormıy. Änä Salawat, änä Xäniä, Robert Miñnullin, Xämdünä, Yärmäkäydä yäşäwçe Räis Xännanov cırları, Xalisä Mödärrisova, Dilä Bulgakova häm başqa zamança tatar şağirläreneñ icatı, alarnıñ Tatarstan yazuçıları berlegendä toruı. Zur şağir Marat Kärimovnıñ icat kiçäse Qamal teatrı binasında ütkän ide. Rässamnar kilep tora. Bu eş berwaqıtta da tuqtalmasqa tieş.
Ämma Başqortstan tatarlarınıñ ğorurlığı, milli mädäniäte, kiçägese-bügengese ber räsmi dekadada tügel, ä milläten onıta başlağan Täteşle, Qaraidel, Asqın, yäisä Yañawıl, İleş, Kuşnaren, Çaqmağış, Tuymazı, Bäläbäy, Yärmäkäy rayonnarında ütkärsäñ ikän ul, içmasam, andağı millättäşlär uyanıp, billäre turayıp kitär idelär. Qazanda yäşäwçe yaqtaşlar da şunda qaytır ide. Yuq bit. Soñğı waqıtta Başqortstan tatarlarınıñ milli tormışı Ufada ike atnağa ber cıyıluçı cıyınnarğa qayttı. Ä distä meñläp tatar yäşägän rayonnarda Saban tuyın bulsınmı, cıyılışmı, yä quray, yä qubız, yä ozın köy festival'läre tölke-bürek kiderelgän tatar balaları qärdäş xalıq dialektında şiğer söyli. Ä milli liderlarıbız Ufadan Qazanğa kilgändä, şul rayonnarğa tuqtalamı, yuqmı, ällä täräzälären dä açmıyça, cilderep kenä ütälärme? Menä bit nidä xikmät. Qaya qarama, başqa tay tibü ğälämätläre küzgä taşlana başladı. Bälki bu xikmätle xällärne söylärgä alınğanda, üzemne da şundıy zäxmät suqmadımı digän şiklär dä tuıp quya. Alla saqlasın. Xäzer bit qoyaşta magnitlı dawıllar zihengä suğa.
Rimzil Wäli
