Xäterlisezme ikän, ataqlı yazuçı Çıñğız Aytmatovnıñ “Burannıy polustanok” digän äsären? Anı “И дольше века длиться день” digän isem astında da çığardılar. Ä Qazannıñ Qamal teatrı säxnäsendä yäşli ğömere özelgän Damir Siraciev şul uq roman buyınça axırzaman spektakle quydı. Närsä turında disägez, qaydadır qazaq yäki qırğız häm üzbäk dalalarında xäzerge Urta Aziä ileneñ çik buyınça sarıq kötüläre yöri, ber kärwan wafat bulğan keşene yıraqtağı ber awılğa kümärgä alıp kitep bara. Şunda uq kosmodrom tözüçelär, anı saqlawçılar kükkä atılğan raketalar xäzerge zaman faciğäläre häm qayğı-şatlıqları, texnik qazanışlar, adäm balasınıñ imanın-xäteren yuğaltuı häm saqlawı. Dala buylap kötüçelär häm mallar näq 2-3 yıl elek niçek bulğan şul räweştä ğomer itälär. Beräwlärdä tamaq tuydıru, ayaq kiemendäge tişekne yamaw, çirlägän sarıqlarnı däwalaw yäki mallarnı waqıtında suyu qayğısı. İkençelär şul uq mizgeldä, şul uq dala östennän kosmik qarapta oçıp, planeta yazmışına bäyle eşlär belän şöğellänä. Qaydadır balalar açqa ülä, qartlarğa daru citmi, häm şunda uq 1000 dollarlıq külmäk, million sumlıq maşina aluçılar käyef safa qora.Ğalimnär, texnik qazanışlarnıñ tigez taralmawı texnogen katastrofağa kiterä dilär. Bulır, anısı da bardır. Änä bit, unbiş yıl xörriät, milli tereleş görlägändä universitet belän suverenitetnı, universamnı ayırmawçılar bar. Menä ber san. Sotsializm zamanında tatar gäcit jurnallarınıñ ğomumi tirajı öç million danägä yaqın ide. Ä xäzer yartı millionğa da citmi. Yarıy, şulay bulsın, mäğlümat televizor, radio, internet aşa tarala, dip ömetlänik. Ämma monı niçek ülçärgä? Milli mädäniät, mäğlümat millionnar küñelenä, zihenenä barıp citmi. Beräwlär yazğan mäqäläne ikençe qärdäşlär uqısa, huştan yazalar. Yazmasqa, bastırmasqa quşalar, radiodan da söylätmäslär ide. Çönki härkem üzenä kiräkle, küñelen kütärä torğan mäğlümatlar işetergä teli. Şunıñ öçen aqça tüläp yaqınnarın tuğan könnäre belän qotlıy. Ä millät, cämğiät öçen kiräkle mäğlümat öçen aqça tüläwçelär bik az. Ä xaqiqät digän närsä qayadır qamışlar, ärämälär arasına kerep kitä. Qazaq dalasındağı sarıqlar kebek. Äytik, soñğı atnada Tatarstan başqalasında ni öçen uram bazarındağı eşquarlar Adoratski uramın buıp, xäräkätne tuqtatırğa tırıştılar. Añlawçılar az buldı. Ni öçen uramdağı irekle bazarnı çista, cılı binalarğa kertü oşamıy? Qazanda metro tözü kiräkme, kiräk tügelme digän sorawlarğa cawaplar bertörle bulmas. Ä inde balanı tuğan telgä öyrätergäme, tatar sıynıfında uqıtırğa kiräkme? - digän soraw tağın da xikmätleräk bulıp kürenä. Xäzer gäcit-jurnallarğa yazılu bara. Möxärrirlär ükerep yılıy. Bıltırğı sannarnıñ yartısı da yuq äle, dilär. Ä ni öçen? Yuğisä, millätkä üseş, yärdäm kiräk, dilär bit. Uqı da, ruxıñnı üster. Soñğı atnanıñ iñ xikmätle mäğlümat tabışmağı – gubernator, prezidentlarnıñ östän bilgeläp quyu turındağı qanunı Dumada ikençe uqılışta raslaw. Şuşı qanun köçenä kergäç tä, gubernatorlar Putinğa ğariza yazıp, üz wazifalarınnan kitärgä äzerleklären belderäçäklär. Atna buyı keşelärne soraştıq, bu äybätme, naçarmı, xäyerle, qayğılımı bu üzgäreş? Cawap işetüläre bik qıyın buldı. Tağın ber xikmätle xäl Başqortstan tatarlarınıñ Mäskäwgä barıp qorıltay ütkärüendä Qazannı ğayepläw. Kürşe respublikadağı barlıq gäcitlär dä arqılığa buyğa şuşı qorıltaynı oyıştıruçılarnı qähärläw belän tuldı. Maxsus ezläp qaradıq, berär cirdä Rämil Bignov citäkçelegendäge bu 150 tatar qaya barğan, nigä barğan, nindi cıyılış ütkärgän. Şul turıda 3 kenä yul bulsa da, bernindi kommentariysız tögäl xäl bulmasmı dip. Yuq bit. Dimäk, Başqortstan häm başqa respublika yazmışı belän bäyle şuşı çara turında mäğlümat qıtlığı 100 protsent digän süz. 21 ğasırda xaqiqät'ne inqar itü, mäğlümatnı tomalaw menä şundıy däräcädä. Ä näticäse – ike respublikada yäşägän xalıq härqaysı üzeneñ yaqın tiräsendäge mäğlümat yäki agitatsiä belän tuqlana, ä üz xalqınıñ häm qärdäş xalıqlarınıñ çın xälen berniçek tä belä almıy. Xätta Azatlıq radiosı yärdämendä dä. Çönki soñğı atnada Başinform, “Московский комсомолец”в Башкортстане” icat itkän yalğannı kürşe respublikanıñ barlıq gäzitlärendä dä bastırdılar. Ä Tatarstan gäzitläre Mäskäwgä barğan Ufa tatarları turında yazarğa kiräk tapmadılar. Yäğni bu ğasırda mäğlümat çaraları yalğanlaw, xaqiqät'ne yäşerü öçen qullanıla. Radiolar, televizion tapşırular küp, ä millät toman eçendä. İñ qızığı, iärçenle, sputnik televideniese Tatarstanda da, Başqortstanda da bar. Ämma xätta kosmosqa mengäç tä, cirgä mäğlümat töşerü qıyın ikän. Tatarstan Yaña ğasırnıñ tapşıruların Başqortstanda bik azlar qarıy. Çönki 10 meñ sumlıq tälinkä satıp alırğa kiräk. Başqortstannıñ televideniesen Qazanda ğına qarap bula. Ä bit ber ildä, ber tuğan bulıp yäşibez. Kemnärgäder xaqiqät'ne yäşerergä, mäğlümat pärdäsen elep quyarğa kiräk. Ä ni öçen? Yalğanlar öçender inde. Başqa säbäp bulmas...
Rimzil Wäli, Qazan
