İnde xäbär itelüençä, şuşı könnärdä Başqortstannıñ räsmi matbuğatı Rusiädä 2002 yılda ütkän xalıq isäben alu yomğaqlarınıñ milli sostawqa qarağan öleşen bäyän itte. Şunısın da äytergä kiräk, älege mäğlümatlar Başqortstanğa bu yılnıñ may ayında uq qaytqan bulsa da, alarnı kiñ cämäğätçelekkä çığarırğa aşıqmadılar. Republíktağı tatar etnoloğ ğälimnäre häm tatar milli oyışmaları citäkçeläre xalıq isäben alğan 2002 yıldan uq bu kampaní çorında bik küp yalğanlawlar buluı häm bixisäp tatarlarnıñ başqort dip yazdırıluı xaqında moñarçı da äytä kilde. Aldan uq farazlawlar buyınça, şundí xärämläşülär arqasında, Başqortstanda tatarlar xalıq isäbe buyınça moñarçı bulğan ikençe urınnan öçençe urınğa tägärägän, ä başqortlar, kiresençä, keşe ışanmaslıq däräcädä artıp, ikençe urınğa mengän dip kürenä ide. Älbättä, mondí xäl republík tatar cämäğätçelege arasında zur qänäğätsezlek tudırdı. Şuña da, tatar milli xäräkäte liderları raslawınça, canisäpneñ milli sostawqa qarağan öleşe turındağı materiallarnı republík xakímítları yartı yıl yäşerep tottı.
Ämma qapçıqta bezne ozaq saqlap bulmí, ul barıber ber tişep çığa, di tatar ğälimnäre. Bu oçraqta da şulay buldı. Başqortstandağı tanılğan tatar ğälime, etnologí belgeçe İldar Ğabdrafíqov Mäskäwgä ber baruında Rusiä Däwlät statístík qömitetınnan canisäpneñ millätlärgä qağılışlı öleşe mäğlümatların alıp qayttı. Elegräk tä xäbär itelüençä, ul mäğlümatlar İldar äfändeneñ «Qotoçqıç yalğanlawmı, ällä xalıqlarnı qırumı?» dip atalğan zur külämle mäqäläsendä urın aldı häm «Azatlıq» radíosı da autor belän bu xaqta äñgämä oyıştırdı.
Menä şunnan soñ inde Başqortstan xakímítlarınıñ dä canisäp mäğlümatların tizräk bäyän itüdän başqa çarası qalmadı. Şulay itep, bu atna başınnan republíknıñ räsmi gäzitlärendä xalıq isäbeneñ millätlärgä qarağan öleşe taşqa basıla başladı. Başta urıs telle gäzitlärdä çıqsa, xäzer inde bu sannarnı başqort gäzitlärendä dä bastıra başladılar. Misal öçen, başqort telendä çığuçı «Yäşlek» gäzite üzeneñ 9 dekäber sanında şul mäğlümatlarnı bäyän itep kenä qalmí, ä gäzitneñ barlıq bitlären diärlek şuşı temğa bağışlağan.
«Gäzitneñ berençe bite zur xäreflär belän cíılğan:«Başqortlarım, arttıq, tağı da artu kiräk!» digän baş astında açıla. Küplär belä bulır, kürenekle şağir häm mäğrifätçe Aqmullanıñ:«Başqortlarım uqu kiräk, uqu kiräk!» digän kiñ mäğlüm çaqıruı bar. Şunı «Yäşlek» gäzite xäzer ikençe törle üzgärtep:«Başqortlarım, artu kiräk, artu kiräk!» digän ör – yaña oran sala. Gäzittäge «Yäşäwgä ixtíar köçe bezdä tañ qalırlıq» dip atalğan yazma Başqortstanda törle yıllarda xalıq isäben alu näticäläre xaqında bäyän itä. Başqort ğälime Räşit Şäkürneñ 2003 yılda uq «Yäşlek»neñ üzendä basılıp çıqqan mäqäläsen yänä dä bastırıp, gäzit üz uquçılarına republíktağı başqort xalqınıñ elekke canisäp barışlarında kimüe tatarlarğa bäyle, digän fikerne ütkärä.
Gäzitneñ tulı ber biten Rusiä Fännär Akademísınıñ Ufa ğilmi üzägeneñ Tarix, tel häm ädäbiät institutı direktorı İldus İleşev belän äñgämä biläp tora. «İsle isäp beler, yäki ni öçen Başqortstanda başqortlar kübräk?» dip isemlängän bu äñgämädä İleşev äfände şulay uq moña qädär Başqortstanda başqortlarnıñ sanı kimüendä, nigezdä, tatarlar ğäyeple, digän fälsäfäne tılqí häm monı törle dälillär belän raslarğa trışa.
«Başqortstannıñ tönyaq – könbatış rayonnarında yäşäwçe başqortlarnıñ tatar telendä uqıtıluı häm başqa säbäplär arqasında, andağı millättäşlär elekke xalıq isäben alularda gel başqort bulıp yazıla kilde, – di İldus İleşev. – Ä tanılğan ğälim Rail Quzeyev bit Ufa ğubernasınıñ Böre, Minzälä, Ufa, Bäläbäy öyäzlärendä borın – borınnan başqortlar yäşäwen raslí». Şulay itep, İleşev äfände qayçandır üz fänni xezmätlärendä şundí näticä çığarğan Rail Quzeyevnıñ süzlärenä tayana. Mäğlüm buluınça, çığışı belän tatar bulğan Quzeyev äfände bügenge köndä üz isemen dä xäterli almí torğan däräcädä sırxaw. Häm menä şundí şartlarda anıñ iseme belän spekulásílar bara. İleşev äfände tanılğan ğälim Quzeyevnıñ qayçandır äytkän tağın ber uydırma süzlären kiterä. «Rail Quzeyev ber äñgämäsendä, üzeneñ isäpläwlärençä, Başqortstanda başqortlar, 1989 yılğı perepis raslawınça, 22 prosent qına tügel, ä 35 – 40 prosenttan da kim bulmasqa tieşlegen beldergän ide», – dip iskä töşerä İldus İleşev.
Başqortstanda tatarlarnıñ xalıq sanı buyınça öçençe urınğa tägärwe turındağı mäğlümatlarnı republíktağı tatar cämäğätçelege falsifikasí näticäse dip bäyäli. Häm moña küz yomıp, qul seltäp qararğa cíınmí. Mäsälän, republíkta baytaq qına tatar awıllarında alternatíf xalıq isäben alularnı oyıştırğan tatar milli xäräkäte citäkçeläreneñ berse, Ufa Tatar milli – mädäni moxtäriäte räise Zahir Xäkimov şuşı yünäleştä eşne däwäi itärgä niätläwläre xaqında äytä.
(Xäkimov) Sez Ufa Tatar milli – mädäni moxtäriäte räise Zahir Xäkimov fikerlären tıñladığız. Başqortstanda tatarlarnıñ ike xalıq isäben alu arasında yözlärçä meñgä kimüe turındağı kürälätä yalğannı faş itü yünäleşendä Başqortstan Tatar milli oyışmalar berlegenä kergän 15 tän artıq oyışma wäkilläre üz isäplären ütkärep, mäxkämälär aşa döreslekne tantana itterergä niätli. Läkin bu Başqortstandağı älege şartlarda bu eşneñ uñışlı barıp çığuına ışanıçnıñ bik az buluı kön kebek açıq ikänlege dä mäğlüm. Qayber pessimist tatarlar kiresençä dä farazlí xäzer. Bu canisäptä ikençe urınğa kütärelgäç, kiläçäktä urıslar arasında da nıq qına añlatu eşläre alıp barğan oçraqta, kiläse xalıq isäben alu näticäläre buyınça başqortlar, ğomumän dä, berençe urınğa kütärelergä mömkin äle, dip belderä andí pessimistlar.
Fänis Fätxi, Ufa.
(Xäkimov) Sez Ufa Tatar milli – mädäni moxtäriäte räise Zahir Xäkimov fikerlären tıñladığız. Başqortstanda tatarlarnıñ ike xalıq isäben alu arasında yözlärçä meñgä kimüe turındağı kürälätä yalğannı faş itü yünäleşendä Başqortstan Tatar milli oyışmalar berlegenä kergän 15 tän artıq oyışma wäkilläre üz isäplären ütkärep, mäxkämälär aşa döreslekne tantana itterergä niätli. Läkin bu Başqortstandağı älege şartlarda bu eşneñ uñışlı barıp çığuına ışanıçnıñ bik az buluı kön kebek açıq ikänlege dä mäğlüm. Qayber pessimist tatarlar kiresençä dä farazlí xäzer. Bu canisäptä ikençe urınğa kütärelgäç, kiläçäktä urıslar arasında da nıq qına añlatu eşläre alıp barğan oçraqta, kiläse xalıq isäben alu näticäläre buyınça başqortlar, ğomumän dä, berençe urınğa kütärelergä mömkin äle, dip belderä andí pessimistlar.
Fänis Fätxi, Ufa.
