Süzebez cir turında bulır. Döresräge, cirdä yäşägän keşelär, äylänä tirädäge tärtip, yämle häm yämsez küreneşlär turında. Beläsez inde, 22 aprel' istälekle kön. Sovet zamannarında Vladimir Lenin tuğan könendä törle tantanalı cıyılışlar, şiğri, muzıkal' kompozitsiälär yañğırıy ide. Xäzer inde ul qädär uq şawlamıybız.
22 aprel' – Cir köne. Ul böten dönyada tabiğätne, äylänä tiräne yaqlawçı böten dönya keşelären berläşterä. Cir köne 1970 yılnıñ 22 aprelennän ütkärelä başlağan. Qurqınıç ekologik faciğälär, keşe ğämälläreneñ cimergeç näticäläre, ğomumän, cirdä tormışnıñ yuqqa çığuı mömkinlege turında iskä töşerälär bu könne. Süz uñayınnan äytik, Cir bäyräme Amerikada tuğan häm ul anda däwlät däräcäsendä ütkärelä.
Ä Rusiädä isä bu köndä ictimaği oyışmalarnıñ añlatu çaraları ütkärelä, ağaçlar utırtalar, atom energiäse häm radioaktiv qaldıqlar problemaların xäl itärgä çaqıralar. Menä şulay itep, Amerikada 35 yıl elek başlanğan bäyräm xäzer bezneñ ildä dä tanıldı. Tatarstannıñ ekologiä ministrlığı tabiğätne, cirne saqlaw turında matbuğat oçraşuı ütkärde. Yäkşämbe könne xaywannar häm üsemleklär baqçasında Cirne uyatu yolası bulaçaq. Uquçı balalar bu könne üzläre belän qıñğırawlı säğätlär alıp kilep, şul budil'niklar yärdämendä cirne uyataçaqlar.
Ğäcäp xäl bu. Çönki çit ildä başlanğan bäyräm ul däwlätne cimerä torğan provokatsiä bulıp isäplände. Cir turındağı bötendönya xartiäsen däwlätneñ abruyın töşerep, cämğiättä totrıqsızlıq uyata torğan ber mäkerle qäğäz dip sanawçılar da bar. Çınnan da, ägär dä tabiğätne, cirne, sunı, ağaçlarnı xarap itüçelärgä tel tidersäñ, ğäyeplilär. Atom stansiäläre, reaktorlar tözüçelär, radioaktiv qaldıqlarnı kümüçelär, ağulı matdälärne suğa ağızuçılar üzläreneñ isemnären, yöz çırayların kürsätergä yaratmıylar.
Ämma dä läkin, barıber, cirne saqlıym disäñ, döresen äytmi bulmıy. Xalqıbıznıñ şundıy mäqäle bar. Awır taş, anı quzğaltsañ, ciñeläyä, dilär. Ägär dä qağılmasañ, keçkenä taş ta kütärelmäslek awır bulıp kürenä bit. Ber qızğanda, xikmätle ğibärälärneñ tağı berniçäsen äytik äle. Arttan atılğan taş tubıqqa tiä, dilär. Busı inde aq et bäläsen qara etkä audarıp, demokratiäne yaqlawçılarnı xurlap, fetnäçelär dip, şikäyätlär, donos yazuçılar turında äytelgänder.
Batqaq baqağa kileşer digän mäqäl dä bar. Busı Qazannıñ qayber uramnarına, poçmaqlarına häm qayber çinovniklarına qarata äytelgän mikän ällä? Çınnan da bit, ul çoqır, ul çüp-çar öyemnäre, yuıntıq sular häm şuña kileşep kenä yılmayıp yörüçe ağaylar. Dönya mirası häykälläreneñ bötendönya forumnarında söyläwne, ätäçlänüne, maqtanunı östenräk kürgän baqalarğa batqaq kileşä dip äytergä caysız. Çönki alarğa bit batqaq tügel, zinnätle saraylar häm xörmätle menbärlär kileşä.
Şulay da, cir astınnan yörgän yılannı da sizälär, di xalqıbız. Yäğni barıber, yuıntıq sunıñ qayan ağıp çıqqanı, çüp-çarnıñ ni öçen taw bulır öyelgänen irtäme-soñmı barıber açıqlana. Çönki cire baynıñ ile bay bit. Şulay şul, menä Qazan kebek ük 1000 yıllıq Praha şähären şuşı könnärdä kürergä nasıyp buldı. Qazannan ayırması zurraq şul Prahadan.
Menä şunda ğäcäp. Cir östenä tip-tigez taşlar cäyep, bik matur taş yortlar salıp quyğannar häm şuşı yullar, yortlar 300, 500, 600 yıl, xättä 700 yıl buyı isän-imin bulıp basıp toralar. Sivilizatsiäle, yuğarı mädäniätle xalıqlar, illär ğömer buyı üz cirlären, üz illären häm üzlären xörmät itep eşlägännär, şulay yäşägännär. Çexiä başqalası Praha elekke zamannarda Avstro-Vengriä häm Gabsburglar däwlätenä kergän.
Ä inde üzebez yäşägän qalalarğa küz salsaq, xällär başqaçaraq. Xälbuki, berkem dä qırlarnı, uramnı, ixatanı tärtiptä totarğa tıymasa da. Ni öçen cirebez, uramnarıbız, yul buyları bik yış qına çüplek başın xäterlätä. Monıñ säbäben añlap bulmıy. Ällä säyäsäte kamil tügel, ällä keşelärneñ başı butalğan. Ni disäñ dä, Şürälelär zamanında tabiğät tözegräk, sälämäträk bulğan. Ällä, min äytäm, şul ozın barmaqlı urman pärilärennän tärtipkä öyränergäme? Çönki xäzerge qala şüräleläre cirdän aqça suıru ısulların ğına yaratalar.
Rimzil Wäli
