Yekaterinburg şähärendä “Ural xalıqlarınıñ milli mädäniäte: milli üzençäleklär, tarix häm üzara bäyläneş perspektivaları” dip atalğan töbäkära fänni-ğamäli konferensiä bulıp uzdı. Konferensiädä qatnaşırğa dip Mäskäw, Ufa, Perm, Yoşqar-Ola häm başqa şähärlärdän küp kenä ğalimnär-etnograflar cıyılğan ide.
Konferensiä Sverdlovski ölkäse mädäniät ministrı urınbasarı İrina Terexovanıñ sälämläw süze belän başlanıp kitte. İrina Borisovna üzeneñ çığışında 130 tör millät wäkilläre yäşägän Sverdlovski ölkäsendä xökümät orğannarı tarafınnan alıp barılğan milli säyäsät üzençäleklärenä qağılıp ütte. Daimi räweştä alıp barılğan monitoring, analiz häm prognozlar näticäsendä, milli oyışmalar bik aktiv eşlägän ölkädä milli mädäniätlär saqlap qaluğa häm üsterügä mömkinçelek tudırıla. Sverdlovski ölkäse byudjetı qaramağında törle millätlär belän eş alıp baruçı biş oyışma eşläp kilä - ölkä fol'klor yortı, xalıq icatı yortı, millätara kitapxanä, Ural xalıqları hönärçelär üzäge häm xalıq mädäniäte mäktäbe. Soñğısı tıñlawçılarda qızıqsınu uyattı – nindi mäktäp ul häm nindi xalıq mädäniäte turında süz bara? Baqtıñ isä, monnan unike yıl elek şähär mäktäpläreneñ berse rus xalqınıñ ğöref-ğadätlären häm rus mädäniäten tiränten öyränü yunäleşendä eşli başlağan ikän. Älege mäktäpne mäğärif ministrlığı tügel, mädäniät ministrlığı finanslıy.
İrina Borisovna söyläwençä, milli säyäsätne sistemağa salırlıq rätle zakon bulmawğa qaramastan, Sverdlovski ölkäse mädäniät ministrlığı xalıq icatın üsterügä, milli miraslarnı saqlap qaluğa zur köç quya. Här ike yıl sayın ölkä külämendä yıl buyı uzdırıla torğan milli mädäniätlär festivale monıñ ber misalı bulıp tora.
Sverdlovski ölkäse fol'klor yortı direktorı Andrey Bobrixin fol'klor yortınıñ Ural xalıqlarınıñ etnografik üzençäleklären öyränüdäge eşe turında bik mawıqtırğıç, qızıqlı itep söyläp ütte. Üzeneñ çığışında ul ber borçulı mä’sälägä tuqtalmıy qalmadı. “Törle millät wäkilläre belän aralaşqanda, üzläreneñ tamırların, ğöref-ğadätlären, telen yuğaltqan keşelärne “ruslaşqan” dip atıylar, - dide ul, - Minemçä, andıy keşe rusqa äwerelmi, andıy keşe buşqa äwerelä. Rus xalqı arasında da üz mädäniäten belmi yäşäwçelär bixisap”.
Konferensiädä çığış yasawçılar Uralda yäşäwçe törle xalıqlar – rus, tatar, başqort, ukrain, nemes, komi-permyäk, çegän, udmurt, mari häm başqalarnıñ awız icatına tuqtaldılar. Törle videoyazmalar da kürsätelde. Qazannan kilgän Läylä Leronova konferensiädä qatnaşuçılarğa tatar xalıq milli bäyräme Sabantuynıñ tarixına, anıñ eçtälegenä, üzençäleklärenä, bäyräm aldı yolalarına bağışlanğan videofil'm kürsätte. Sverdlovski ölkäse fol'klor yortı tarafınnan Ural tatarlarınıñ qorban kiterü yolasına bağışlanğan videoyazma xätta bik qızıqlı diskussiä tuuğa säbäp buldı. Süz ğädättäge qorban bäyräme turında tügel, tormışnıñ başqa oçraqları turında, mäsälän, yañğır sorap, xastalarğa sälämätlek teläp, yäisä äytkän näzer öçen başqarılğan qorban çalu turında bardı. Şäkür awılında töşerelgän videoyazmada qorban çalu yolası xatın-qıznıñ qor’än uquınnan başlana. Konferensiädä qatnaşuçı başqa möselmannar bu xäl öçen bäxäs quzğatıp aldılar.
Ğomumän, konferensiä barışında qızıqlı da, bäxäsle dä mizgellär küp bulıp aldı. Sverdlovski ölkäse fol'klor yortı direktorı Andrey Bobrixin ölkäneñ könyaq-könbatışında urnaşqan tatar awıllarında yäşäwçelärne 1552 yılda İvan Groznıyınıñ çuqındıruınnan qaçıp kilgän Qazan tatarları toqımnarı buluın isbatlağan tarixi materiallar barlığın äytep uzdı. Ufadan kilgän möxtäräm ğalimnär isä ul awıllarnı tarixi başqort awılları dip atadılar. Alar äytüençä, uzğan ğasırnıñ 60nçı yıllarında başqort ğalimnäre tarafınnan uzdırılğan fol'klor ekspeditsiäläre bu xalıqnıñ başqort buluın isbatlağan materiallar tuplağan. Ä alar söylämendä tatar süzläreneñ küpläp oçrawı, alar fikerençä, başqort teleneñ ber dialektı ğına bulıp tora.
Konferensiädä qatnaşuçılar arasında bu fiker belän kileşmäwçelär dä tabıldı. Uralda yäşäwçe bu xalıqlarnıñ ğasırlar buyı iñgä-iñ, Tuqay äytmeşli, “tel, ğöref, ğädät wä äxlaq almaşıp” yäşäwläre, şuña kürä dä ayırım ber dialekt barlıqqa kilüe turında fiker äytüçelär buldı. Ğomumän, bu tema bik qızıqlı häm kiläçäktä tirän öyränügä layıqlı dip tabıldı.
Fänni-ğamäli konferensiä faydalı häm tirän eçtälekle itep oyıştırılğan ide. Qatnaşuçılar urtaq eş temaları bilgelädelär, moña qädär tuplanğan materiallarnı bergäläp qullanu ısulların taptılar.
Fäwiä Safiullina Yekaterinburg
