Penza ölkäseneñ Kamenka rayonı Maçali awılı urta mäktäbenä Sovetlar Soyuzı Geroe Azis Akjigitov iseme birelde. Monıñ turında Penza ölkäse Zakonnar çığaru cıyılışı 3 sentäberda maxsus ber qarar çığardı. Penza ölkäse xaqimiätläre qarşında bu mäsäläne ozaq yıllar buyına tatar mädäniäte cämğıäte “Yaqtaşlar” räise bulıp eşlägän Näzıyf abıy Gil'deev quyğan ide. Näzıyf abıy üze dä şul Maçali awılında tuğan häm şul Maçali urta mäktäben uqıp betergän. Ul 2002 yılnıñ 2 fevralendä Maçali mäktäbeneñ 90 yıllıq tantanası barışında mäktäpkä geroy yaqtaşlarınıñ isemen birergä täqdim itkän:
– Bezneñ mäktäpneñ yubilee ide, 90 yıllığı. Şunda mine çaqırdılar. Anda küp xalıqlar wıstupat ittelär, padarıqlar kitergännär. Min uylap tordım-tordım da, kem dä predlagat' itmi mäktäpkä isem birergä, Geroy Sovetskogo Soyuza, Akjigitovnıykın. Nu min predlagat' ittem, şunda zavrayono ide, televideniedan idelär, oblastnoy administratsiädan idelär. İ, niçek äytälär, yedinoğlasno, biş—altı yöz keşe odobrili moyo predlojenie...
Azis Akjigitov isemen Penza şähäreneñ nindi bulsa yaña uramına birergä digän täqdimne Näzıyf abıy 1996 yılnıñ oktäberendä uq eşlägän bulğan.
– Gazetalarda kilep çıqtı şundıy sorawlar, şto uramnarğa isemnär birergä kiräk. Ul isemnärne tabalmıylar. Min şunda uyladım, şto bezneñ Geroy Sovetskogo Soyuza bar. Min predlagat' ittem Akjigitovnıñ isemen birergä şul ber uramğa yaña rayonda.
– Birdelärme?
– Birmädelär.
– Nik?
– Säbäben äytmädelär, cawap ta birmädelär.
– Ä Penzada tatarlar belän bäylängän nindi bulsa uram iseme barmı, xıt' ber genä?
– Ber uram da yuq.
Kem soñ ul Azis Xarräs ulı Akjigitov? Ul 1917 yılnıñ noyäberendä Maçali awılında tuğan, mäktäptä uqığan, awılnıñ “İgençe” isemle kolxozında eşlägän, ä 1934 yılda Xar'kovqa kitkän. 1938 yılda anı Qızıl Armiäğa alğannar. Nemetslar SSSRğa höcüm itkän waqıtta ul armiädä bula häm suğışnıñ berençe, iñ awır çorınnan başlap uq, nemetslarğa qarşı suğışa başlıy. Azis Akjigitov ölkän serjant bulğan, pulemet otdeleniesı komandirı, öç qat yaralanğan. 1943 yılnıñ oktäberendä berençelärdän bulıp Dnepr yılğasın küçkän, nemeslarnıñ 100 dän artıq keşesen yuq itkän. Şunıñ öçen aña şul uq yılnıñ 29 oktäberendä Sovetlar Soyuzı Geroe iseme birelgän. Kiev şähären alğanda Azis Akjigitov qatı yaralana häm 1944 yılnıñ 3 yanvarendä ülä. Xäzer rayon üzäge Kamenka şähärendä anıñ byustı tora, anıñ turında “Sını Rossii” kitabında häm “Penza ölkäse ensiklopediä”sında yazılğan. Xäzer Maçalida anıñ abıysı İbrağim Akjigitovnıñ onuğı Ravil' Taktarov mondağı awıl xucalığı başlığı bulıp eşli.
Näzıyf abıy Gil'deev äytkänçä, Maçali awılınıñ xälläre äle bik naçar tügel. Monda äle 1000 nän artıq keşe yäşi, rayon üzäge Kamenkadan könenä öç qat avtobus yöri.
– Näzıyf abıy...
– Äye...
– Ä xalıq närsämän tora Mäçälidä?
– Awıl xucalığı.
– Ä çitkä yörü, şundıy alu-satu...
– Çitkä äz yörilär Maçali xalqı. Bezneke qaq-to intelligentnıy ni, awıl bulğan ümer buyı. Alar säwdä belän dä şöğıllänmägännär, bol'şe şul sel'skiy xazyaystvı belän, üz niläre belän inde, eşläre belän genä...
Elekke Penza gubernasınıñ Çembar uyızdında urnaşqan tatar awılları Altıawıl iseme belän bilgele, häm, çınnan da, Maçali awılı xalqı, Altıawılnıñ üzgä tatar awıllarına qarağanda, aqıl xezmätenä kübräk tartılğanğa oşıy. Mondağı mäktäptä tatar ädäbiätında berençe romannı yazuçı Musa Aqyeget uqığan. Altıawılnı sovet zamanında öç rayonğa ayırsalar da, ber-berse belän elemtäläre özelmägän, tatar yäşläre Maçaliğa, tirä-yaqta berdänber urta mäktäpkä, uqırğa yöregännär. Maçali awılı elektä şul awıllarnıñ üzäk awılı bulğan, monda revolyutsiäğa qadär volost' idaräse bulğan, monda däwlät bankı bülege eşlägän, monda xätta törmä dä bulğan. Monda 1917 yıldan soñ volostnoy ispolkom räise itep Zahidulla Tinçurin eşlägän. Soñraq ul Penza pedagogiä texnikumınıñ tatar bülegen betergän, Mäskäwdä uqığan, Kirov ölkäsendä eşlägän, Qazanda, Tatarstan däwlät näşriäteneñ direktorı bulğan.
Maçali mäktäbeneñ traditsiäları häm istälekläre bik bay. Anıñ töp oyıştıruçısı Penza şähäre imamı Şäräfetdin Pateev bulğan. Mäktäp şul uzğan 92 yıl eçendä berniçä bina alıştırğan häm älege yaña binasında 1995 yıldan birle eşläp kilä. Maçali urta mäktäbennän küp kenä ğalimnär dä çıqqan. Xäzer Mäskäw şähärendä çığışları belän Maçalidan bulğan ike professor eşli – meditsina fännäre doktorı Zahidulla Urazgil'deev häm Käzıym Akmaev, avtomobil'-yullar institutınıñ xalıqara elemtälär buyınça prorektorı. Ä inde törle fännär buyınça fän kandidatları sanı bik küp dip äytä Näzıyf abıy Gil'deev.
Azatlıq radiosı öçen Penza ölkäsennän İrek Bikkinin.
