Rusiä däwlät Dumasınıñ 100 yıllığın bäyräm itü qısalarında, Qazanda, Däwlät şurasında, fänni konferensiä açıldı. Älege çarada, rusiä häm tatarstan tarixçıları, tatarstan deputatları qatnaştı. Rusiä däwlät dumasınıñ tarixında, tatarlar, ayırım alğanda möselman fraksiäse äğzäläre dä, zur rol uynağan. Säid-Gäräy Alkin, Sadri Maksudi, Hadi Atlasi häm başqalar. Ğalimnär äytüençä, «berençe Duma, tatar häm möselmannar öçen, ul waqıtta, berdänber säyäsi mönbär bulğan».
Berençe Rusiä Duması, patşa Nikolay II qararı belän, 1905 yılnıñ 6 avgustında oyışa. Rusiä parlamentınıñ tarixın şul yıldan başlap isäplilär. Tarixçı İndus Tahirov, berençe rus inqilabınıñ 100 yıllığın da iskä alırğa täqdim itä. Parlamentnıñ çişmä başı şunnan başlana, di ul. XX ğasır başında tatar ictimaği fiker tarixında moña qädär bulmağan ruxi, säyäsi, mädäni kütäreleş waqıtı bula. Şuña da, Dumağa, parlamenttağı eşçänlekkä tatar cämäğät eşlekleläre tarafınnan qızıqsınu zur, deputatlar arasında da tatarlar bula, milli matbuğat ta, Dumanıñ eşçänlege, qabul itkän qararları turında bäxäslär alıp bara.
Qazanda ütkän fänni-cıyında, Duma tarixında Qazan gubernasınnan saylanğan deputatlarnıñ häm tatar cämäğät eşlekläreneñ parlament üseşendä totqan urını da qaraldı. Fänni cıyında qatnaşu öçen Qazanğa kilgän, Rusiä Däwlät Duması räise urınbasarı Vladimir Pextin, üzeneñ sälämläw süzendä, berençe Dumada oyışqan möselman fraksiäse, berençe şundıy säyäsi törkem bulğan, dip bilgeläp ütte. Konferensiäneñ töştän soñ bulğan seksiä utırışlarında da möselman deputatları turında süz däwam itelde. Tarixçı Dilärä Usmanova, tatar cämäğät eşlekleläre, ayırım alğanda möselman fraksiäsendä torğan şäxeslärgä bağışlap çığış yasadı. Anıñ mäğlümatlarına qarağanda, berençe Dumada , möselmannar törkemendä 25 deputat bulğan, ikençesendä - 37, öçençe häm dürtençedä 10 häm 7. Dilärä Usmanova añlatqança, möselman deputatlar fikerlären beldergän mäs’älälär arasında, urısça ğına uqıtuçı Rusiä başlanğıç belem birü programması, bar keşegä dä, ayırım alğanda möselman xatın-qızlarına da, saylaw xoquqın birü kebek qanun proyektları bulğan. Soñğa taba, xakimiätlär, qıyu fikere şäxeslärne, Ğayaz İsxaqi hä Foat Tuqtarovnı saylawlarda qatnaştırmıy, Sadri Maksudi da, dürtençe Dumağa eläkmi, dip xäbär itte Dilärä Usmanova. Sovet çorınnan soñ oyıştırılğan demokratik Dumağa 15 yıl tulu waqiğası da iskä alındı konferensiädä. Xäzerge zaman säyäsäte institutı prezidentı, professor Vladimir Lısenko, bügenge Duma häm patşa zamanındağı parlament ber bersennän nıq ayırılmıy, dip belderde. İkese dä avtoritar citäkçe idärä itkän çorğa turı kilde, dide ul. Ğalim Vladimir Lısenko, Duma, xäzerge çorda başqarma xakimiätneñ quşımtasına äylände, dide häm xakimiät firqäse, başqa törle fikerlär belän isäpläşmiçä qararlar qabul, itä digän ğäyıpläw taşladı. Konferensiädä bulğan, Duma räise urınbasarı Oleg Morozov monıñ belän kileşmäde häm Dumada törle fikerlelek kimi tügel, arta bara, dip cawapladı. Tatarstan Parlamentı räise Färit Möxämmätşin, üzeneñ çığışında, parlamentarizmnıñ töbäk üzençäleklärenä dä iğtibarnı yünältte. Seksiälärdä dä bu tema qaraldı. Anda Tatarstandağı parlamentınıñ üzençälege – federalizmğa tuğrılıq saqlaw häm kileşülär nigezendä eş alıp baru, dielde.
Bikä Timerova
