1 april kiç Tutov qızın Kavkaz biyü ansamble cıyılışınnan qarşı alırğa barğanda, aña 15-20 keşe yäşlär taşlana. Näticädä – tanılğan cırçı häm Qabarda-Balqar mädäniät ministrı baş mie selkenep häm iyäk söyäge sınıp xastaxänägä kiterelä. Tutovnıñ, höcüm itüçelär, "Rusiä – urıslar öçen, monnan kitegez" dip qıçqırdı digän süzlärenä qaramastan, tikşerüçelär, 2 april könne – qıynawnıñ säbäbe – millätara näfrät tügel, dip belderde.
3 april könne isä, Rusiäneñ general prokuraturası – Mäskäw prokurorlarına ğäyepläwne üzgärtergä quştı häm cinäyätne – millät häm dinara kürälmawçılıq, rasaçılıq nigezendä höcüm itü dip yazırğa çaqırdı. Rus bulmağan millätlär wäkillärenä qarşı höcümnärne Rusiädä ğadi xuliganlıq dip bäyäläwne küzätep baruçı keşe xoquqları oyışmaları häm Tutovneñ üze öçen – bu xäbär kötelmägän yaxşı yañalıq buldı. General Prokuraturanıñ matbuğat xezmäte, bu qararnıñ soñıraq çığuın – Tutov äytkän süzlärne raslar öçen waqıt kiräk buluı belän añlattı.
Ni öçen elek qurqıp qına qullanğan "millätara näfrät" digän ğäyepläwne general prokuratura bu yulı qullanırğa buldı soñ?
Rusiäneñ tanılğan keşe xoquqları yaqlawçısı Lev Ponomarev, bu sorawğa menä niçek cawap birä:
"Bu – yaxşı küreneş. Berdäm Rusiäneñ xäzer keşe xoquqların yaqlap söyläwe küzätelä. Şuşı "faşizmlaştıru" turında ildä kübräk söyläsennär ide. Citdi problema bit ul. Elegräk Kreml millätçe extremistlar belän uyın uynadı. Ämma soñınnan alar östennän kontrolneñ kimi baruı añlaşıldı. Keşe xoquqları yaqlawçılar da näq şunı äytep kilde."
Qabarda-Balqar prezidentı Arsen Kanokov, Tutovqa höcüm itüçelärne tabırğa häm xökem itergä çaqırdı.
Tutovnı qıynağançı uq azçılıq millätlärgä qarşı bulğan berniçä höcümnän soñ cämäğätçelekneñ açuı qabara başlağan ide inde.
27 mart könne Mäskäw mäxkämäse 21 yäşlek Aleksander Koptsevnı sinagogada kimendä 8 keşene pıçaq belän qadağanı öçen 13 yıl törmägä xökem itte, ämma aña rasaçıl näfrättä ğäyepläw beldermäde.
28 mart könne Novosibirsk şähärendä 8 skinheadqa, taciq häm üzbäk möhacirlärenä höcüm itkän öçen, 6dan alıp 8 yılğa qädär törmä cäzası bilgelände, anda da millätara näfrät digän ğäyepläw sızıp taşlandı.
30 mart könne Peterbur mäxkämäse, 2004nçe yılda 9 yäşlek taciq qızı Xörşidä Soltanovanı üterüdä ğäyeplängän 7 yäşüsmerne 18 aydan alıp 5 yıl yarımğa qädär törmägä xökem itte, anda alar – "xuliganlıqta" ğäyeplänä. Xörşidä Soltanovanıñ eşe äle däwam iter, dip farazlana. Bügen bu xaqta qıznıñ ätise Azatlıq radiosınıñ Taciq redaksiäsenä belderde. Tulıraq mäğlümatne bez şuşı könnärdä Peterburdağı xäbärçebezdän kötäbez.
Mäxkämä qararlarınıñ berse dä – Rusiädä milli azçılıqlarğa qarşı cinäyätlär qılınğanın çağıldırmıy. Mäskäwdäge tanılğan tatar xoquq yaqlawçısı, Watan firqase räise Möxämmät Minaçevnıñ moña üz qaraşı bar:
"Rus milli ideasın eşkärtü bara. Gosdumada beläsez bit inde nindi deputat bar. Alar bu yaqtan äytälär – Rossia Federasiäse – rus däwläte, böten respublikalarnı beterergä dilär, respublikalar bulırğa tieş tügel. Menä şundıy sıyfatta bara agitasiä häm propaganda. "
Memorial isemle keşe xoquqları oyışması äğzase Aleksander Çerkasov, general prokuraturanıñ bu eşkä "millätara näfrät" tamğası birüen xupladı, ämma bu ğämäldän soñ Rusiädä rasaçıl çıdamsızlıqqa qarşı säyäsi çaralar kürelüenä şik belderde:
"Peterburda taciq qızın üterüçelärgä, Seberdäge taqırbaşlarğa häm Mäskäwdä Koptsevqa qarşı yomşaq xökem qararları çığarğannan soñ general prokuratura üz imidzhiın saqlap qalır öçen, nigezdä, eşlärgä tieşle eşen eşläde. Ämma soraw tua – bu ber genä adımmı ällä çınnan da üzgäreşme? Min monı – yaña yünäleş dip atamas idem."
Tutov qıynalğaç küp waqıt ta ütmäde, Mäskäwdä çığışı belän Kavkazdan bulğan tağın ber keşe, Rusiä televideniäse produserı Elxan Mirzoyevqa höcüm itelgän. 2 april könne Mäskäw metrosında aña ber törkem yäşüsmerlär östenä sıra tükkän, qarşılıq kürsätkäç – anı sıra şeşeläre belän qıynağan. Bu yulı inde eşne tikşerü millätara näfrättä ğäyepläw sürärendä bara.
Watan firqase räise, xoquq yaqlawçı Möxämmät Minaçev:
"Bilgele bit, qayçan şundıy bay ildä, aqçasın qaya iltärgä (quyarğa) belmägän ildä xalıqnı xäyerçe itep totqan waqıtta, kiräk anıñ iğtibarın bötenläy ikençe yaqqa yünältergä. Bu barısı da däwlät eşe. Alarnıñ ideologları, politologları, menä alar cıyılalar da – ekrannan söyläp toralar törle provokasionnıy äyberlär. Menä şunnan kilep çıqqan närsälär bolar barısı da."
alsu qormaş
3 april könne isä, Rusiäneñ general prokuraturası – Mäskäw prokurorlarına ğäyepläwne üzgärtergä quştı häm cinäyätne – millät häm dinara kürälmawçılıq, rasaçılıq nigezendä höcüm itü dip yazırğa çaqırdı. Rus bulmağan millätlär wäkillärenä qarşı höcümnärne Rusiädä ğadi xuliganlıq dip bäyäläwne küzätep baruçı keşe xoquqları oyışmaları häm Tutovneñ üze öçen – bu xäbär kötelmägän yaxşı yañalıq buldı. General Prokuraturanıñ matbuğat xezmäte, bu qararnıñ soñıraq çığuın – Tutov äytkän süzlärne raslar öçen waqıt kiräk buluı belän añlattı.
Ni öçen elek qurqıp qına qullanğan "millätara näfrät" digän ğäyepläwne general prokuratura bu yulı qullanırğa buldı soñ?
Rusiäneñ tanılğan keşe xoquqları yaqlawçısı Lev Ponomarev, bu sorawğa menä niçek cawap birä:
"Bu – yaxşı küreneş. Berdäm Rusiäneñ xäzer keşe xoquqların yaqlap söyläwe küzätelä. Şuşı "faşizmlaştıru" turında ildä kübräk söyläsennär ide. Citdi problema bit ul. Elegräk Kreml millätçe extremistlar belän uyın uynadı. Ämma soñınnan alar östennän kontrolneñ kimi baruı añlaşıldı. Keşe xoquqları yaqlawçılar da näq şunı äytep kilde."
Qabarda-Balqar prezidentı Arsen Kanokov, Tutovqa höcüm itüçelärne tabırğa häm xökem itergä çaqırdı.
Tutovnı qıynağançı uq azçılıq millätlärgä qarşı bulğan berniçä höcümnän soñ cämäğätçelekneñ açuı qabara başlağan ide inde.
27 mart könne Mäskäw mäxkämäse 21 yäşlek Aleksander Koptsevnı sinagogada kimendä 8 keşene pıçaq belän qadağanı öçen 13 yıl törmägä xökem itte, ämma aña rasaçıl näfrättä ğäyepläw beldermäde.
28 mart könne Novosibirsk şähärendä 8 skinheadqa, taciq häm üzbäk möhacirlärenä höcüm itkän öçen, 6dan alıp 8 yılğa qädär törmä cäzası bilgelände, anda da millätara näfrät digän ğäyepläw sızıp taşlandı.
30 mart könne Peterbur mäxkämäse, 2004nçe yılda 9 yäşlek taciq qızı Xörşidä Soltanovanı üterüdä ğäyeplängän 7 yäşüsmerne 18 aydan alıp 5 yıl yarımğa qädär törmägä xökem itte, anda alar – "xuliganlıqta" ğäyeplänä. Xörşidä Soltanovanıñ eşe äle däwam iter, dip farazlana. Bügen bu xaqta qıznıñ ätise Azatlıq radiosınıñ Taciq redaksiäsenä belderde. Tulıraq mäğlümatne bez şuşı könnärdä Peterburdağı xäbärçebezdän kötäbez.
Mäxkämä qararlarınıñ berse dä – Rusiädä milli azçılıqlarğa qarşı cinäyätlär qılınğanın çağıldırmıy. Mäskäwdäge tanılğan tatar xoquq yaqlawçısı, Watan firqase räise Möxämmät Minaçevnıñ moña üz qaraşı bar:
"Rus milli ideasın eşkärtü bara. Gosdumada beläsez bit inde nindi deputat bar. Alar bu yaqtan äytälär – Rossia Federasiäse – rus däwläte, böten respublikalarnı beterergä dilär, respublikalar bulırğa tieş tügel. Menä şundıy sıyfatta bara agitasiä häm propaganda. "
Memorial isemle keşe xoquqları oyışması äğzase Aleksander Çerkasov, general prokuraturanıñ bu eşkä "millätara näfrät" tamğası birüen xupladı, ämma bu ğämäldän soñ Rusiädä rasaçıl çıdamsızlıqqa qarşı säyäsi çaralar kürelüenä şik belderde:
"Peterburda taciq qızın üterüçelärgä, Seberdäge taqırbaşlarğa häm Mäskäwdä Koptsevqa qarşı yomşaq xökem qararları çığarğannan soñ general prokuratura üz imidzhiın saqlap qalır öçen, nigezdä, eşlärgä tieşle eşen eşläde. Ämma soraw tua – bu ber genä adımmı ällä çınnan da üzgäreşme? Min monı – yaña yünäleş dip atamas idem."
Tutov qıynalğaç küp waqıt ta ütmäde, Mäskäwdä çığışı belän Kavkazdan bulğan tağın ber keşe, Rusiä televideniäse produserı Elxan Mirzoyevqa höcüm itelgän. 2 april könne Mäskäw metrosında aña ber törkem yäşüsmerlär östenä sıra tükkän, qarşılıq kürsätkäç – anı sıra şeşeläre belän qıynağan. Bu yulı inde eşne tikşerü millätara näfrättä ğäyepläw sürärendä bara.
Watan firqase räise, xoquq yaqlawçı Möxämmät Minaçev:
"Bilgele bit, qayçan şundıy bay ildä, aqçasın qaya iltärgä (quyarğa) belmägän ildä xalıqnı xäyerçe itep totqan waqıtta, kiräk anıñ iğtibarın bötenläy ikençe yaqqa yünältergä. Bu barısı da däwlät eşe. Alarnıñ ideologları, politologları, menä alar cıyılalar da – ekrannan söyläp toralar törle provokasionnıy äyberlär. Menä şunnan kilep çıqqan närsälär bolar barısı da."
alsu qormaş