Mäğlüm bulğança, Başqortstan Cömhüriäten buldıru 1919 yılnıñ martında iğlan itelä. Anı saf başqort däwläte itärgä tırışunı başqalasın Timäs awılında urnaştıru, çikläre totaş bulmasa da, ul waqıttağı Irınbur, Çiläbe, Kurgan, Tömän gubirnalarına kergän, başqort uqmaşıp yäşägän rayonnarnı da kertü raslıydır. Monıñ öçen şatlanuçılar da bulğandır. Şul akt yärdämendä İdel-Ural ştatı, Tatarstan-Başqortstan cömhüriäte öçen köräşkä noqta quyunı iskä almasañ. Şuşı akt üze ük Rusiä imperiäseneñ iñ yaratqan säyäsi ısulı - "divada et impera" - “bülgälä dä xakimlek it” ikänen qabat raslıy.
1920 yılda, bulaçaq Tatarstan cömhüriäte çiklären barlağanda, nigezdä, tatar töbäge bulğan Ufa ğubirnasın da Tatarstan çiklärenä kertü täqdimnäre yañğırıy. Läkin böyek yulbaşçı Lenin bu mäsäläne xalıq qulına tapşırırğa kiräk, di. İmeş, referendum uzdırırğa. Ämma 1922 yılda, xalıq fikere belän qızıqsınıp-nitep tormıyça, Başqortstannı “velikilatıp”, şul uq Lenin aña Ufa ğubirnasın büläk itä. Dimäk, Ulyan ölkäse tudırğan Volodya ike igezäk tatar-başqort arasına tutıqqan çöy qağıp quya. Zamança äytsäñ, “mina zamedlennogo deystviä”.
Ufa yaqlarınnan işetelgän xäbärlär näq şul minanı şartlatu tırışlıqlarıday qabul itelä. Başqortstannı respublika statusınnan mäxrüm itü tırışlıqları “jirinovskopodobnıylarnıñ” respublikalarnı ğına tügel, ğomumän, barlıq inorodeslarnı beterü, ä betärgä telämägän tatarlarnı “tarixi watannarı” – Mongoliägä olaqtıru kebek duamallıqları tegermänenä su qoyğanday kilep çığa. Ägär dä Başqortstandağı bu tırışlıqlarğa Mäskäw çınlap ta qolaq salsa, Tatarstannı da ölkägä äyländerüne köt tä tor. Krasnoyar kraenda, Perm, Qamçatqa, İrkut ölkälärendä milli berämleklärne beterü uñışlı uzdı bit – şılt itüçe dä işetelmäde. Äle “referendumnar” belän!
Boların “probnıy şar” – pretsedent dip qabul itärgä dä bula. Ufadan da mondıy ığı-zığı işetelä ikän, monı barı tik Mäskäwneñ şundıy säyäsätenä “läbbäykä” genä tügel, oluğ yärdäm dä bulıp çığar ide.
Xörmätle Ramil äfände!
Ul''yan ölkäseneñ “Tuğan tel” häm “Bolğar yañarışı” oyışmaları aktivistları mondıy qortqıçlıq süzlärne kiçekmästän tuqtatunı, monı uylap çığarğan provokatorlarnı milli xäräkättän quunı ütenep sorıylar.
Başqortstannıñ Tatar milli xäräkäte citäkçelegenä tağın ber oluğ üteneç bar. Başqortstanda başqort teleneñ DÄWLÄT TELE statusın ğamälgä kertügä qarşı urıs şovinistları belän citäkläşep köräşügä çik quysağız ide. Äye, tatar telenä däwlät tele statusı birelmäwe belän rizalaşıp bulmıy. Läkin här naçar närsäneñ yaxşı yağı bula. Häm şunı qullanırğa da kiräk. Äytik, başqort tele däwlät tele statusın alğan ikän, anı cömhüriätneñ barlıq watandaşları da üzläşterergä tieş. Şul isäptän urıs tuğannar da. Tatarğa bu ällä ni qurqınıç yanamıy. Ber ük telneñ ike dialektı ğına bit ul, tatar häm başqort telläre. Ä menä urıs tuğanıbız da başqortça söyli başlasa, ul da tatarça beläçäk. Dimäk, Başqortstan tatarı Başqortstan urısı belän tatarça da aralaşa başlar. Ällä bu naçarmı? Bik şäp. Barı tik qanunnıñ ütäleşe turında ğına qayğırtası qala.
Läkin monı Başqortstannıñ Tatar milli xäräkäte añlamıymı, ällä añlarğa telämime? Şovinistik möxittä tärbiälängän urıs balası öçen başqort telen belü – üzen kimsetü kebek tä qabul itelä ala. Bu mäs''älädä dä urıs cırın cırlawnı hiç tä añlap ta, aqlap ta bulmıy inde, cämäğät. Ä tatar öçen başqort tele buyınça östälmä däreslär ana telen kamilläşterü genä bulır ide.
Älbättä, başqort telen tatar balasına ana tele sıyfatında köçläp tağu – bernindi qanunğa da sıymıy. Tik monda da tatar millätçeläre iskä almağan ber bik tä ğibrätle närsä bar: Mortaza Räximevneñ canisäp waqıtındağı cinayätçel ğämälläre yañalıq tügel – ä barı tik 1979-yılğı canisäp näticälären kire qaytaru tırışlığı ğına buldı bit. Ä 1979-yılğı canisäp qırğıylıqların başqort tügel - Obkomnıñ 1-sekretare, tatar balası Şakirov oyıştırğanın iskä alsañ, tatar-başqort arasına çöy qağuçılarnıñ Ufada tügel – “tegendäräk” ikänen çamalap bulır ide. Şul uq Lenin salıp qaldırğan “şartlatqıç” yärdämendä ike igezäkne doşmanlaştıru. Çönki alar, berdäm bulıp, citäkläşep üz mänfägat''lären yaqlasalar, bu ike iñ köçle töbäkneñ tawışına qolaq salırğa da turı kiler ide.
“Bülgälä dä xakimlek it” säyäsäteneñ borın-borınnan kiñ qullanılğanın kürsätüçe ber dokument belän tanışu da urınlı bulır kebek. Orenbur gubernatorı Neplyuevneñ patşa xäzrätlärenä yazğan doneseniesennän özek täqdim itäbez.
“Başqortlarnıñ baş kütärüen yäşerep, min, qırğızlarnıñ işäyep barğan wäxşilekläre säbäple dip, qalmıq xanınnan 1000 qalmıq ğäskärien cibärüne soradım. Şulay uq min qırğız xanı Nuraligä başqort ğisyançılarına yärdäm itüdän tıyılunı sorap xat yazdım. Anıñ östävenä, Qırğız Urdasına cibärelgän möselman millätle tolmaçqa maxsus tatar telendä yazılğan yäşeren xat qıstırıp cibärdem. Irınburda bik tä yuğarı abruylı möselman ruxanie isemennän yazılğan xatnı. Anda, bu ruxani şiklänä, imeş: ägär baş kütärgän başqortlarnıñ eşe uñıp çıqsa, alar berençe qorbannarı itep qırğızlarnı bilgeläyäçäk, dielgän. Bu xäl alar arasında şundıy doşmanlıq tudırdı ki, Rossiä mäñgegä alarnıñ tatulığınnan xäweflänmäyäçäk.”
Ğasırlar buyı qullanılğan mondıy xäşärät säyäsättän bu ilneñ baş tartuı ixtimalı da kürenmi. Ä ike igezäk arasındağı yasalma qapma-qarşılıq - şul uq säyäsätneñ tegermänenä su qoyu ğına ul.
Xörmätle millättäşlär!
İzge ğämälläregezne işetep-belep torabız. Monısı öçen räxmät. Ämma bertuğan ike xalıqqa zarar kitererdäy ğamällärdän çitläşüne ütenep sorıybız.
Älbättä, Mortaza Räximevneñ tatarğa qarşı yunältelgän bixisap ğämällären qabul itü qıyın: tatar teatrına qarşı törle tozaqlar qoru, Bäläbäy gimnaziäsen tamağına utırğan söyaktäy sanaw, xätta gimnaziä öçen tözelep kilüçe binanı cimertü omtılışların cinayät dip kenä atarğa bula. Läkin bu ğamällärneñ rejisserları Başqortstannan çittäräk ikänen dä isäpkä alu qomaçawlamas ide. Häm prezidentlıqqa saylanunıñ ikençe turında Sergey Veremeenkonıñ üz kandidaturasın kire aluı säbäplären dä...“Tuğan tel” oyışması räise Mäxmüt Xäyrullin “Bolğar yañarışı” räise Şäwkät Bogdanov
09.08.06
