Eş menä närsädä. Moña qädär qoyaş tirälegendä 9 planeta bar dip sanala ide. Soňğı yıllarda ğälimnär berniçä yaňa cisem taptı. Alar zurlığı belän moñarçı 9nçı planeta dip sanalğan Pluto çaması, qayberläre xättä zurraq. Ğalimnär aptıraşqa qaldı, nişlärgä, planetalar sanın arttırırğamı, ällä inde Plutonıň üzen planetalar isemlegennän sızıp taşlarğamı?
Şuşı bäxäs berniçä yıl bardı. Urtaq fikergä kilä almağaç, dönya ğalimnäre Çexiä başqalasına Xalıqara Astronomiä Berlege mäclesenä cıyıldı. Praganıñ Kongress üzägendä 2500 astronom 10 kön buyı fiker alıştı. Nixayät, 24 Awgust könne Pluto mäsäläse xäl itelde. Ul planeta buludan tuqtadı.
"Planeta" süze grek telennän kilä, möhacir digänne aňlata. Yänäse, alar yoldızlar kebek ber urında elenep tormıy, xäräkät itä. Läkin bu bilgelämä inde iskergän. Astronomiä Berlege Praga mäclesenä yaňasın äzerläde, ul tawışqa quyıldı häm qabul itelde.
Planeta dip atalır öçen xäzer cisem – yoldız tiräli äylänep yörergä, tügäräk xälgä kilä alırlıq däräcädä awır bulırğa tieş, häm dä anıñ tiräsendä anıñ zurlığında başqa cisezmnär bulmasqa tieş. Pluto şuşı soñğı şartqa cawap birmi. Anıñ üze xätle Xaron digän iärçene bar. Östäwenä, Pluto yäşägän Koyper bilbawında başqa cisemnär tabıldı. Misal öçen älegä şartlı räweştä Xena dip yörtelgän UB313, ul Plutodan da zurraq. Şuña kürä Plutonı planetalar safınnan çığarıp, "kärlä planetalar" safına kertergä qarar itelde.
Şuşı näticälär turında yaña bilgelämä äzerläwçelärneñ berse Dr. Richard Binzel Azatlıqqa bolarnı söyläde:
"Fänni oyışma bularaq bez berençe tapqır planeta süzenä bilgelämä birdek. Bu süz xäzer qoyaş sistemasındağı 8 klassik planetağa qarıy, menä alar: Merkuri, Venera, Cir, Mars, Yupiter, Saturn, Uran häm Neptun. Pluto xäzer başqa kategoriädä, ul kärlä planeta dip atala" di Dr. Binzel.
Bu kärlä planetalar törkemendä Plutodan tış anıñ iärçene Xaron, Plutonıñ däräcäsen töşerüçe Xena, Mars belän Yupiter arasındağı orbitada äylänep yörüçe Ceres asteroidı bulaçaq. Ämmä Dr.Binzel äytüençä, yaqın kiläçäktä alarğa yañaları östäläçäk:
"Bez açışlar çorında yäşibez. Pluto tiräsendä äle küp yaña cisemnär tabılaçaq, alar barısı da kärlä planeta dip atalaçaq" di Dr.Binzel.
Bu ike törkemgä kerä almağan wağraq cisezmnär öçen öçençe törkem buldırıldı – alar "qoyaş sistemasınıñ keçkenä cisemnäre" dip atalaçaq.
Añlaşıla ki, bu üzgäreşlärne xäzer ğämälgä kertergä kiräk. Elekke modellär iskerä, kitaplarnı üzgärtergä kiräk bulaçaq, di Xalıqara Astronomiä Berlegeneñ Planetalar bilgeläw komitetı äğzası Dr. İwan Williams:
"Fän-uqıtu äsbapları üzgärtelergä tieş. Çönki Pluto planeta, ä yaña tabılğan Xena planeta tügel dip yörep bulmıy, ul bit Plutodan da zurraq. Şuña kürä kitaplarnı üzgärtergä kiräk bulaçaq. Yaña qarar bu eşne ciñeläytä, çönki planetalar 8 genä qala" di Dr. Williams.
Şulay itep, qoyaş sistemasında yaña tärtip urnaştırıldı. Niçämä-niçä buın mäktäplärdä üzläşterep kilgän belem üzgärtelä, kitap-däresleklärne tözätep yazarğa kiräk bulaçaq. Yaña uqu yılına yaña açış. Xäyer, andıy açışlar äle kiläçäktä dä bulır. Bu dönya bit - fän dönyası. Azatlıq dulqınnarında qalığız.
Ali Ğilmi
Şuşı bäxäs berniçä yıl bardı. Urtaq fikergä kilä almağaç, dönya ğalimnäre Çexiä başqalasına Xalıqara Astronomiä Berlege mäclesenä cıyıldı. Praganıñ Kongress üzägendä 2500 astronom 10 kön buyı fiker alıştı. Nixayät, 24 Awgust könne Pluto mäsäläse xäl itelde. Ul planeta buludan tuqtadı.
"Planeta" süze grek telennän kilä, möhacir digänne aňlata. Yänäse, alar yoldızlar kebek ber urında elenep tormıy, xäräkät itä. Läkin bu bilgelämä inde iskergän. Astronomiä Berlege Praga mäclesenä yaňasın äzerläde, ul tawışqa quyıldı häm qabul itelde.
Planeta dip atalır öçen xäzer cisem – yoldız tiräli äylänep yörergä, tügäräk xälgä kilä alırlıq däräcädä awır bulırğa tieş, häm dä anıñ tiräsendä anıñ zurlığında başqa cisezmnär bulmasqa tieş. Pluto şuşı soñğı şartqa cawap birmi. Anıñ üze xätle Xaron digän iärçene bar. Östäwenä, Pluto yäşägän Koyper bilbawında başqa cisemnär tabıldı. Misal öçen älegä şartlı räweştä Xena dip yörtelgän UB313, ul Plutodan da zurraq. Şuña kürä Plutonı planetalar safınnan çığarıp, "kärlä planetalar" safına kertergä qarar itelde.
Şuşı näticälär turında yaña bilgelämä äzerläwçelärneñ berse Dr. Richard Binzel Azatlıqqa bolarnı söyläde:
"Fänni oyışma bularaq bez berençe tapqır planeta süzenä bilgelämä birdek. Bu süz xäzer qoyaş sistemasındağı 8 klassik planetağa qarıy, menä alar: Merkuri, Venera, Cir, Mars, Yupiter, Saturn, Uran häm Neptun. Pluto xäzer başqa kategoriädä, ul kärlä planeta dip atala" di Dr. Binzel.
Bu kärlä planetalar törkemendä Plutodan tış anıñ iärçene Xaron, Plutonıñ däräcäsen töşerüçe Xena, Mars belän Yupiter arasındağı orbitada äylänep yörüçe Ceres asteroidı bulaçaq. Ämmä Dr.Binzel äytüençä, yaqın kiläçäktä alarğa yañaları östäläçäk:
"Bez açışlar çorında yäşibez. Pluto tiräsendä äle küp yaña cisemnär tabılaçaq, alar barısı da kärlä planeta dip atalaçaq" di Dr.Binzel.
Bu ike törkemgä kerä almağan wağraq cisezmnär öçen öçençe törkem buldırıldı – alar "qoyaş sistemasınıñ keçkenä cisemnäre" dip atalaçaq.
Añlaşıla ki, bu üzgäreşlärne xäzer ğämälgä kertergä kiräk. Elekke modellär iskerä, kitaplarnı üzgärtergä kiräk bulaçaq, di Xalıqara Astronomiä Berlegeneñ Planetalar bilgeläw komitetı äğzası Dr. İwan Williams:
"Fän-uqıtu äsbapları üzgärtelergä tieş. Çönki Pluto planeta, ä yaña tabılğan Xena planeta tügel dip yörep bulmıy, ul bit Plutodan da zurraq. Şuña kürä kitaplarnı üzgärtergä kiräk bulaçaq. Yaña qarar bu eşne ciñeläytä, çönki planetalar 8 genä qala" di Dr. Williams.
Şulay itep, qoyaş sistemasında yaña tärtip urnaştırıldı. Niçämä-niçä buın mäktäplärdä üzläşterep kilgän belem üzgärtelä, kitap-däresleklärne tözätep yazarğa kiräk bulaçaq. Yaña uqu yılına yaña açış. Xäyer, andıy açışlar äle kiläçäktä dä bulır. Bu dönya bit - fän dönyası. Azatlıq dulqınnarında qalığız.
Ali Ğilmi