Ramzan Qadırov Çeçnäneñ kiläçäk citäkçese bulır digän farazlar berençe märtäbä 2004 yılnıñ 9-nçı mayında çıqtı. Ul Ramzannıñ atası, şul çaqtağı Çeçnä prezidentı Äxmät Qadırov Groznıy stadionına ciñü bäyrämenä kilgäç şartlatıp üterelgän kön ide. Şartlawdan soñ berniçä säğät ütü belän Rusiä televideniese ilbaşı Vladimir Putinnıñ Mäskäw Kremelendä Ramzannıñ qayğısın urtaqlaşuın kürsätte.
Ul çaqta 28 yäştä genä bulğan Qadırovnıñ may ayında uq Çeçnä premyer ministrınıñ berençe urınbasarı itep bilgelänüenä, dikäberdä Rusiä qaharmanı iseme aluına, 2006-nıñ Martında premyer-ministr itep kütärelüenä dä Putinnıñ quşuı säbäp bulğandır dip farazlana.
Bu yılnıñ fevralendä isä Qadırov belän qarşılıqlardan soñ Çeçnä prezidentı Alu Alxanov wazıyfasınnan kitüen iğlan itte häm Putinğa Qadırovnı yaña prezident bularaq täqdim itärgä yul açıldı. Çeçnä parlamentı Putinnıñ bu täqdimen bertawıştan xupladı.
Inde küptännän üzeneñ şäxsi qaramağındağı iminlek köçläre belän küpsanlı tupas xoquq bozularda ğäyeplänep kilgän Qadırov april başındağı inawguratsiä tantanalarınnan soñ uq üz xakimiäten tağın da köçäytügä, Rusiädän östämä finans yardäme alu öçen taläplärne başqaçaraq quyuğa, Çeçnädä Fedeal eçke eşlär ministrlığı köçlären kimetügä, häm Çeçennarğa respublika xalqınıñ tormışı anıñ açuın çığarmawğa bäyle bulaçağın añlatırğa kereşte.
Prezidentqa äwerelü belän berniçä kön ütkäç ük citäkçke wazıyfalarğa üzeneñ tuğannarı, yaqınnarın quydı.
Yün ayında Çeçnä parlamentı 4 yıl elek kenä qabul itelgän respublika konstitutsiäsenä berniçä üzgäreşne xupladı. Şularnıñ berse 5 yıllıq prezidentlıq möddäten 7 yılğa üzgärtü. Bu üzgäreşlär dikäber ayında referendumğa çığarılır dip kötelä.
Şul uq waqıtta Qadırov Federal militsiä köçläre Çeçnädä keşe xoquqların boza digän säbäp belän alarnıñ respublikadan kitüenä ireşü öçen törle çaralar başlap cibärde.
Iqtisadıy ölkädä Çeçnäne tözekländerü eşenä aqça cıyu öçen Qadırov yaña ısul saylağan bulırğa oxşıy. Äle inauguratsiägä qädär ük ul Çeçnädä federal üzäk belän wäkalätlärne büleşü kileşüe kiräk tügel dip beldere.
Azatlıq Radiosınıñ Tönyaq Kavkaz mäsäläre belgeçe Liz Fuller Qadırov wäkalätlärne büleşü kileşüe niätennän nigä baş tarttı digän sorawğa "Qadırovnıñ Çeçnägä Mäskäw belän wäkalätlärne büleşü kileşüe kiräk tügel dip äytüeneñ säbäbe küräseñ söyläşülärneñ bik ozaqqa, 3-4 yılğa suzılğan buluı, Çeçennarnıñ Mäskäw birergä äzer bulğannan kübräkne sorawı, Mäskäwdä Çeçennärgä artıq kiñ iqtisadıy ireklär birergä telämägän keşelär buluı. Ikençe säbäp, Qadırov wäkalätlärne büleşü kileşüenä bik tä aqıllı almaş taptı. Bu bälki Çeçnägä iqtisadıy yaqtan wäkalätlärne büleşü kileşüenä qarağanda küpkä faydalıraq bulır" dide.
Çeçnä räsmiläre yül başında Rusiä Däwlät Dumasına Çeçnä eşmäkärlären 7 yılğa härtörle federal salımnan azat itüçe qanun ölgese äzerläp tapşırdı. Ul qanun nigezendä 7 yıldan soñ tağın 7 yılğa salımnar 50 protsentqa kimräk bulırğa mömkin. Bu qanun fizik zatlarğa qaramasa da Fuller fikerençä, Rusiäneñ başqa öleşlärennän häm xätta çit illärdän Çeçnägä investitsiälär cälep itep respublikağa küp kenä aqça qazanırğa mömkinlek birä ala. Älbättä monıñ öçen Mäskäwneñ bu täqdimne qabul itüe şart.
Östäwenä Rusiäneñ töbäklär tärräqiäte ministrlığı Rusiä xökümätenä 80 million sumlıq, 3 yılğa isäplängän Çeçnäne tözekländerü planın täqdim itte.
Naif Aqmal
Ul çaqta 28 yäştä genä bulğan Qadırovnıñ may ayında uq Çeçnä premyer ministrınıñ berençe urınbasarı itep bilgelänüenä, dikäberdä Rusiä qaharmanı iseme aluına, 2006-nıñ Martında premyer-ministr itep kütärelüenä dä Putinnıñ quşuı säbäp bulğandır dip farazlana.
Bu yılnıñ fevralendä isä Qadırov belän qarşılıqlardan soñ Çeçnä prezidentı Alu Alxanov wazıyfasınnan kitüen iğlan itte häm Putinğa Qadırovnı yaña prezident bularaq täqdim itärgä yul açıldı. Çeçnä parlamentı Putinnıñ bu täqdimen bertawıştan xupladı.
Inde küptännän üzeneñ şäxsi qaramağındağı iminlek köçläre belän küpsanlı tupas xoquq bozularda ğäyeplänep kilgän Qadırov april başındağı inawguratsiä tantanalarınnan soñ uq üz xakimiäten tağın da köçäytügä, Rusiädän östämä finans yardäme alu öçen taläplärne başqaçaraq quyuğa, Çeçnädä Fedeal eçke eşlär ministrlığı köçlären kimetügä, häm Çeçennarğa respublika xalqınıñ tormışı anıñ açuın çığarmawğa bäyle bulaçağın añlatırğa kereşte.
Prezidentqa äwerelü belän berniçä kön ütkäç ük citäkçke wazıyfalarğa üzeneñ tuğannarı, yaqınnarın quydı.
Yün ayında Çeçnä parlamentı 4 yıl elek kenä qabul itelgän respublika konstitutsiäsenä berniçä üzgäreşne xupladı. Şularnıñ berse 5 yıllıq prezidentlıq möddäten 7 yılğa üzgärtü. Bu üzgäreşlär dikäber ayında referendumğa çığarılır dip kötelä.
Şul uq waqıtta Qadırov Federal militsiä köçläre Çeçnädä keşe xoquqların boza digän säbäp belän alarnıñ respublikadan kitüenä ireşü öçen törle çaralar başlap cibärde.
Iqtisadıy ölkädä Çeçnäne tözekländerü eşenä aqça cıyu öçen Qadırov yaña ısul saylağan bulırğa oxşıy. Äle inauguratsiägä qädär ük ul Çeçnädä federal üzäk belän wäkalätlärne büleşü kileşüe kiräk tügel dip beldere.
Azatlıq Radiosınıñ Tönyaq Kavkaz mäsäläre belgeçe Liz Fuller Qadırov wäkalätlärne büleşü kileşüe niätennän nigä baş tarttı digän sorawğa "Qadırovnıñ Çeçnägä Mäskäw belän wäkalätlärne büleşü kileşüe kiräk tügel dip äytüeneñ säbäbe küräseñ söyläşülärneñ bik ozaqqa, 3-4 yılğa suzılğan buluı, Çeçennarnıñ Mäskäw birergä äzer bulğannan kübräkne sorawı, Mäskäwdä Çeçennärgä artıq kiñ iqtisadıy ireklär birergä telämägän keşelär buluı. Ikençe säbäp, Qadırov wäkalätlärne büleşü kileşüenä bik tä aqıllı almaş taptı. Bu bälki Çeçnägä iqtisadıy yaqtan wäkalätlärne büleşü kileşüenä qarağanda küpkä faydalıraq bulır" dide.
Çeçnä räsmiläre yül başında Rusiä Däwlät Dumasına Çeçnä eşmäkärlären 7 yılğa härtörle federal salımnan azat itüçe qanun ölgese äzerläp tapşırdı. Ul qanun nigezendä 7 yıldan soñ tağın 7 yılğa salımnar 50 protsentqa kimräk bulırğa mömkin. Bu qanun fizik zatlarğa qaramasa da Fuller fikerençä, Rusiäneñ başqa öleşlärennän häm xätta çit illärdän Çeçnägä investitsiälär cälep itep respublikağa küp kenä aqça qazanırğa mömkinlek birä ala. Älbättä monıñ öçen Mäskäwneñ bu täqdimne qabul itüe şart.
Östäwenä Rusiäneñ töbäklär tärräqiäte ministrlığı Rusiä xökümätenä 80 million sumlıq, 3 yılğa isäplängän Çeçnäne tözekländerü planın täqdim itte.
Naif Aqmal