Title News

Bezneñ faraz döreskä çıqtı. Latin grafikasın kertergä röxsät itmägän qanun häm anı qabul itkän Rusiä Duması deputatları bu atnada matbuğatta tikşerelä torğan iñ qaynar tema buldı. Tatar matbuğatı ğına tügel, urıs telle gäzitlär dä şuşı xälgä qänäğätsezek belderde. Yardäm kötmägän yaqtan kilde digändäy, tatarlarnıñ alfavitın alıştıru täqdimen tänqitläp kilgän Московский Комсомолец gäziteneñ Tatarstandağı quşımtası «Bu duma eşe tügel» diğän qarşılıq aktsiäsen ütkärergä uyladı. Dumanıñ älege qararına mönäsäbät belderergä telägän keşe gäzittä basılğan maxsus kuponnı kisep alırğa häm anı tutırıp, redaktsiägä cibärergä tieş. Şulay uq internet aşa gäzitneñ elektron poçta tartmasına xat yullarğa mömkin. Lev Ovrutskiy “Uñ köçlär tarafdarı bulğanğa, miña oyat tügel, dip yaza. SPS älege qanunnı aqıldan şaşu dip atadı. Sergey Vulf bu tözätmäne keşe axmaqlığınıñ rekordı itep Guinness kitabına kertergä täqdim itte. Ä Lev Ovrutskiy bu xaqta bolay uylıy. «Tatarlarğa kirill yäki latin xärefläre belän yazırğamı, dip üzlärennän başqa kem dä bulsa başqanıñ xäl itü xoquqı barmı? Aqılın cuymağan härkem añlıy, tatarnıñ eçke eşenä tıqşınu urınsız häm tärbiäsez ğämäl. Dumaçılar monı añlamıy. Alar federativ kiläçäkkä omtılıp, İmperiäneñ qara köçlären çaqıra. Demokratiägä ant birep, totalitar yuldan bara. Tağın ber tapqır äytäm: tatar älifbası — bötenläy Duma eşe tügel. Ber kem dä äytä almıy, bu axmaq başlanğıç tağın kemgä qağılır. Bügen bu afät tatarlarğa kilde. İrtägä çuwaş häm udmurt östenä işelep töşärgä mömkin. Annan, milläteñä qaramıy, härkemneñ çiratı da citärgä mömkin. Bügen tatarlarğa awır, häm urıs telendä söyläşüçe Tatarstan keşeläre alarğa teläktäşlek kürsätsä, döres bulır». Lev Ovrutskiy älege mäqäläsendä, milli tatulıqnı saqlaw öçen, üzara yardämläşep yäşärgä, teläktäşlek kürsätergä çaqıra. Gazeta latin grafikasın tıya torğan qanunğa qarşı tawış birergä telägän keşelärne, mkt@bancorp.ru adresına xat yullarğa çaqıra. Xatlar Däwlät Dumasına cibäreläçäk. Lev Ovrutskiynıñ tatarlarğa yärdäm itärgä teläge küplärgä gäcäp toyıldı. Anıñ häm Tälğät Barıyev arasında barğan mäxkämä eşe äle dä bulsa tämamlanmağan. Lev Ovrutskiynıñ cirle xakimiätlärneñ här eşenä, şul isäptän latin grafikasına da tänqıtçän qarağan, cirle qannunnarnı mäxkämägä birgän waqıtların äle xäterlilär. Ber yaqtan qıyırsıtılğannarnı yaqlarğa digän şiğarne añlap ta bula, ikençe yaqtan Московский Комсомолец gäzite yazılu kampaniäse barğanda, şaw-şulı aksiä ütkärep, äbünäçelärneñ sanın arttırırğa tırışa, digän tä’sir dä qala. Bu eşneñ näticäsen waqıt qına kürsätä ala. Başqa gäzitlär dä Dumanıñ mäğlüm tözätmäne qabul itüen tänqıtläp çıqtı. Watanım Tatarstan gäziteneñ birençe bitendä «totsa Mäskäw yaqañnan» digän baş astında Aleksandr Filippovnıñ «Tatarnıñ «ä»se Rossiäne tarqatamı?» digän yazması basılıp çıqtı. Xäbärçe älege qanunnı menä şulay bäyäli. « Xalıqta, tatar başın tatar aşar, digän äytem bar. Latin alfavitına küçärgä yasalğan omtılışta da bu berniçä yunäleştä çağıla. Berençese turında äyttek: ike törkemgä ayırılğan tatar ğalimnäre häm zıyalıları ber-berlärenä yul birmäskä azaplanıp, axır çiktä, zäğif bulıp tuğan Älifbağa ternäklänep, ayaqqa basıp kitärgä irek birmädelär. Annan soñ, atlap kitäm digändä genä, ber adım da yasarğa ölgermägän näni bala başına, tatar xalqın tamırınnan ayırıp nadan qaldırabız bit, digän sıltaw tabıp, tuğan tellären häm ğöref—ğädätlären inde küptännän onıtqan Mäskäw häm başqa töbäk tatarları kiterep ordı.» Звезда Поволжья gäzitendä çığış yasağan tarixçı İskändär Ğıläcev, bu xälne tatar xalqınıñ ciñelüe dip bäyäläde. Üzeneñ külämle mäqäläsendä ul ciñelüneñ açısınnın bigräk cämäğätçelek bu xäldän ğıbrät alsın ide, dip yaza. Anıñ mäqäläsennän ber özek. «Millätneñ saqlanıp qalu öçen alıp barğan köräşendä tatar xalqı ğına tügel, Tatarstan respublikası da ottırdı. Latin grafikası — ul ber kürsätkeç kenä. Milli üseş yulları planlı räweştä körçekkä kilep terälä. Häm bu Mäskäw tırışlıqları ğına tügel, bu bitaraflığıbız häm cawapsızlığıbız näticäse dä. Qanunıbız qabul itelgäç tä, şäxsi mänfäğätlärne onıtıp, eşkä kereşergä kiräk ide. Başqaça, alfavit turında bäxäslär mäñge däwam itärgä mömkin ide. Ni xäl itäseñ, mentalitetıbız şundıy inde bezneñ, küräseñ. Ciñelü açı bulsa da, yaqşığa ömetlänäse kilä. Tatar älifbasınıñ caylırağına häm telneñ yañğıraşına kübräk turı kilä torğanğa alışınuı, obyektiv küreneş, xoquqıy çikläwlär anı waqıtlıça ğına tuqtatıp tora ala.» Ğıläcev kiläçäkkä farazlar qorğanda, şuşı kirill xärefläre belän qalırbız axrısı, dip äytä. Läkin bu oçraqta da tatarça «h» awazına da röxsät alırğa kiräk bulaçaq bit, çönki anı latin xärefe dip sanarğa mömkin. Tel mäs’älären xäl itärgä öyrängän Duma deputatları moña närsä äyterlär ikän, dip tämamlıy süzen İskändär Ğıläcev. Matbuğatta şulay uq, yazuçılar qorıltayınıñ qaytawazı da çağılış taptı. Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında Rämis Äymätneñ qorıltaydan soñ tuğan fikerläre urın aldı. Şunda uq Sälix Battalnıñ moña qadär dönya kürmägän açıq xatı urın aldı. İlhamiät quşımtası şulay uq «Ber yılğanıñ öç iseme: Çulman, Ağidel, Kama» digän yazmağa da iğtibarnı yunältä. Bu mäqäläneñ avtorı Räwil Wäli atamanıñ tarixın açıqlarğa tırışa. Mädäni comğa g’sitend’ çığış yasağan Liron Xämidullin Ğarif Axunov turında istäleklär belän büleşkän, Firdäwüs Xucin xalıq sanın alu turında uy-fikerlären äytkän, yazuçı Mösäğıt Xäbibullin çın tatar tarixın yazu kebek mäs’äläne kütärep çıqqan. Звезда Поволжья gäzitendä tatar xalqınıñ bötenlege turındağı konferentsiä kiñ yaqtırtıldı. Anda Fännär Akademiäse Prezidentı Mansur Xäsänovnıñ çığışı, tarix fännäre doktorı Damir İsxaqovnıñ «Tatarlarnıñ etnik yaqtan bülenmäw probleması» digän analitik mäqäläse urın aldı. Bu gäzittän qala, şuşı konferensiä turında täfsille itep barı tik Восточный экспресс gäzite genä yazıp çıqtı. Gäzit xäbärçese konferentsiädä yasalğan çığışlar belän tanıştıra. Mäqälägä isem itep ul «Millät ülgänme, ällä yöklağan ğınamı?» digän mäğlüm sorawnı quyğan. Tarix, mädäniät temaları Miras jurnalınıñ yaña, iyün sanında da yaqtırtıla. Jurnal baş möxärrir süze belän açılıp kitä. Ädäbi miras digän säxifädä Xäräzmineñ «Mäxäbbät-nämä» digän poeması, Äxmät Tubilı digän avtornıñ «Xikiäte Läylä-Mäcnün» digän isem astında şiğerläre basılıp çıqqan. «Miras mönbäre» digän säxifädä Şäräf Äxmädullanıñ «Zararlı tarqatu» digän külämle mäqäläse iğtibarnı cälep itä. Anda ul millätne tarqatu turında süz alıp bara, tarixta bulğan şundıy oçraqlar xaqında bäyän itä. Ämma töp iğtibarnı ul keräşen tatarlarına yunältä. «Bügen qayberäwlär keräşen teatrı açu, keräşen gäzit-jurnalın çığaru turında süz quyırtalar. Bu omtılış añlaşılmıy. Keräşennärne dä, möselman millättäşlärebezne dä ber xalıq dibez ikän, ni öçen bü süzne äytäbez soñ? Alarnı zamanında çuqınmağannardan Yawız İwan ayırğan kebek, şul ayırımlanunı yañadan ğämälgä qaytaru öçenme? Yuq bezgä bügen andıy tarqawlıq kiräkmi. Kiresençä barıbız ber tän, ber can bulıp tatar telendä çarlanırğa, barıbız öçen dä urtaq bulğan tatar mädäniäten üsterergä, tatar tormışın kamilläşterergä kiräk» - dip yaza Miras jurnalında Şäräf Äxmädulla. Şuşında uq çığış yasağan akademik Mäxmüt Äxmätcanov «Iqnıñ tege yağında» digän mäqäläsendä Başqortstan tatarları problemasın kütärä, alarnı yaqlarğa çaqıra. Tatarstan yäşläre gäzitendä baslğan mäqälädä dä süz millätlär, alarnıñ xoquqları turında bara. Gäzit xäbärçese Riman Ğılemxanov, küptän tügel Amerikağa barıp qaytqan Räzil Wäliev belän äñgämä qorğan. «Tatarğa niçä qazan kiräk?» dip isemlängän yazmada süz Amerikada yäşäwçe millättäşlärebez, tatarlar häm başqa xalıqlarnıñ xoquqları, ireklekläre turında bara. Gäzit xäbärçese millätlären, tellären onıtmağan tatar keşeläre turında soqlanıp yaza. Räzil Wäliev Amerikağa yaña kilgän, eçä torğan, tarta torğan, din totmağan, keçene - keçe itmäwçe, olını - olı itmäwçe «yaña tatarlar» turında söyläp, xäbärçene ğäcäpkä qaldırğan. Älege söyläşüdän soñ Ğılemxanov şundıy fikergä kilgän. «Tatarnıñ dönyada totqan urının, qiblasın beläseñ kilsä, üz qazanıñda ğına qaynaw tieş tügel ikän. Üzebezne böyek dip xis itärgä teläsäk, här cirdäge tatarnı iğtibar üzägendä totarğa tieşbez. «Amerika tatarları — di Räzil äfände — bezneñ yañartılğan konstitutsiädä çittä yäşäwçe millätäşlärgä Tatarstan yardäme turındağı matdäne şunduq kürep alğan häm bik söyengän. Xäzer böten tatarnı berläşterä torğan milli mägärif sisteması öçen kadrlar kiräklege turında äytälär. Bezneñ balalarıbızğa Qazanğa barıp tatar telendä belem alırğa mömkinlek biregez, qalğanın bez üzebez eşlärbez, bezgä ber qazanda qaynarğa kiräk» — dip söylägän bulğan Amerika tatarları Räzil Wälievkä. Xäbärçe Ğılemxanov tatarlar çitkä taralğaç qına ber berseneñ qäderen belä başlıy axrısı, digän näticä yasıy. Bu atnada matbuğatta yaqtırtılğan temalarnıñ alğa taba da däwamı bulırmı-yuqmı, kiläçäk kürsäter. Matbuğat küzätüen “Azatlıq” radiosı öçen Bikä Timerova äzerläde.