9 yıl elek yaña Konstitutsiä öçen tawış birgändä, Rusiälelär referendumnıñ ni öçen kirägen añlasa da, närsä öçen tawış birgänen bik töşenmäde. Ul çaqta alarda ike xis ide: ömet häm qurqu, dip başlıy üzeneñ mäqäläsen Vladimir Rıjkov. Rusiä xalqı qurquğa sabışqan ide. Äle genä tanklar Parlament binasın utqa tottı. Başqala üzägendä keçkenä külämdä watandaşlar suğışı. Yaña Konstitutsiä bu köräşneñ betüwen, ildä totrıqlılıq wäğdä itte. Mondıy wazğiättä xalıq, ğädättä, närsä satıla – şunı ala. Şulay buldı da.
Alga taba Rıjkov bolay däwam itä. Konstitutsiäne, qabul itelgänçe, berkem uqımadı diärlek. Deputatlar anıñ belän minem küz aldında, deputatlıq çorında tanıştı. Ni ğäcäp, şuña da qaramastan, bu dokument ul qädäre naçar bulıp çıqmadı. Ul zamança prinsiplarğa nigezlängän. Rusiä – demokratik, federal, xoquqı däwlät dip iglan itelä. İdarä forması – respublika. Watandaşlar, keşe xoquqları, mäxqämä sisteması, cirle xakimiät… Mondıy matdälär belän dönyanıñ här demokratik ile gorurlanır ide.
Şul uq waqıtta, Konstitutsiä qabul itelgän 1993-nçe yıl da, anı yazğan keşelär dä, anda üzeneñ ezen qaldırdı, ilneñ tormışına tä’sir itte. Yaña Konstitutsiä 1993-neñ üktäberendä ciñep çıqqan köçlärneñ tantana mäclesendä, üzenä kürä tabın östäle buldı. Tabın türendä – patşa-räweşle demokrat - Boris Yeltsin. Yaña konstitutsiädä nigezendä aña qotıçqıç kiñ wäqälätlär birelde: däwlät başlığı, konstitutsiä qarantı, baş xärbi citäkçe, ilneñ möstäqillegen, bötenlegen saqlaw, xakimiät buınnarın koordinatsiäläw, eçke häm tışqı säyäsät bilgeläw h.b.
Şuşı ğäyrätne Yeltisn Sovet sistemasın cimerü, anıñ simvolların beterü öçen qullansa, anıñ warisı Vladimir Putin -- şul uq sistemanı, şul uq simvollarnı kire qaytaru öçen faydalana. Prezidentnıñ çamadan-tış wäkälätläre – säyäsi sistemanıñ töp citeşsezlege bulıp tora. Kremldä kem utıra, anıñ tiräsendä nindi keşelär - küp närsä şuña bäyle. Bu keşelärneñ mömkinlekläre – çiksez, alar östennän kontrol – yuq däräcäsendä.
1993-neñ üktäberennän soñ Rusiäneñ Federal Mäclese xezmätçe xälenä qalıp, Yevropanıñ iñ zäğif Parlamentına äylände. 1998-nçe yıl krizistan soñ, Primakov xökümäten bilgelägändä, ul küpmeder köç kürsätep aldı. Läkin Putin çorında, Parlament tağı da zäğifräk. Xäzer il başı ber partiägä dä kermiçä, Parlamentnıñ ike palatasın da üz qulında tota.
Soñğı 3 yılnıñ töp sabağı şul, dip yaza Rıjkov. Rusiädä konstitutsiägä xilaflıq kitermi genä, ilneñ federal nigezen yuqqa çığarıp bula. 7 yaña federal okrug tözelde, büdjet keremnäre üzäkläşterelede, Federatsiä Şurası üzgärtelde, Mäskäwgä saylap quyılğan töbäk citäkçelären häm cirle Parlamentlarnı citlätergä mömkinlek birgän qanun qabul itelde. Çirattağı adım – üzäk belän töbäk arasında wäkälätlär büleneşen üzgärtü bulaçaq. Häm bolar berse dä Konstitutsiägä qarşı kilmi dielä.
Şulay itep, bik qızıq närsä kilep çığa: ireklek häm liberlizm prinsiplarına nigezlängän Konstitutsiä çiklänmägän külämdä wäkläte bulğan prezident tarafınnan kontrol itelgän rejim tözü öçen qullanıla.
Uzğan yıllar täcribäse şunı kürsätä: Rusiädä ber ük Konstitutsiä qapma-qarşı närsälär eşlärgä mömkinlek birä. Yeltsinnıñ “yota alğançı möstäqillegennän” alıp, Putinnıñ xakimiät vertikälenä qädär. Şaqtıy “ütken teşle” Parlamenttan alıp, xezmätçe deputatlarğa qädär. Yeltsin çorındağı süz ireklege, prezidentnı xättä däwlät kanallarında tänqitläwdän alıp, xäzerge, qıçqırıp äytelmäsä dä, läkin xättä şäxsi kanallarda ğämäldä bulğan senzurağa qädär. Açıq säyäs köräştän, yabıq säyäsi monopoliägä qädär.
Yağni, konstitutsiä – bez ssenari şikelle, rejisserğa icat itergä urın qaldıra. Teläsäñ, ireklekkä mädxiä cırla, telämäsäñ – yuğalğan tärtipne sağınıp xikäyä söylä.
Bügenge Rusiädä ireklekkä tügel, kübräk – tärtipkä ixtiac. Küp kenä säyäsmännär bu uñaydan Konstitutsiägä üzgäreşlär kertergä çaqıra. Äytik, Tver gubernatorı Vladimir Platov, prezident - gubernatorlarnı, gubernatorlar – tübänräk citäkeçelärne bilgelärgä tieş dip sanıy. Yağni, saylawlar sistemasın yuqqa çığarırğa täqdim itä. Monnan tış prezidentlıq möddäten 5 yıl itergä, häm ike möddät belän çiklämäskä çaqıra. Häm ul yalğız tügel. Bu keşelärgä Konstitutsiädäge demokartik häm federativ prinsiplar artıq bulıp kürenä. İl başına birelgän çamadan-tış wäkälätlär dä az sıman. Bu keşelär avtoritar rejim tözergä, säyäsi köräşne yuqqa çığarırğa, burokratiä, monopoliälär, korupsiägä qarşı köräş östennän cämgiät kontrolen alırğa teli.
Bu omtılışlar, ğayät qurqınıç, di Rıjkov. Däwlätneñ töp nigezlären yış üzgärtü, uyın qağidälären härdaim alıştırıp toru avtoritar idarä häm zäğif cämgiät öçen xas. Ägär Rusiä bu tayğaq yuldan kitsä, Törkmänstan, Äzerbaycan, Kazaxstan, Belarus kebek illär artınnan iäräçäk.
Konstitutsiägä basım könnän-kön üsä bara. Şikle täqdimär artqannan arta bara. Şunı añlarğa kiräk, Konstitutsiä ul – klassik äsär şikelle, Puşkinnıñ «Boris Godunov»ı sıman. Anıñ ber genä süzen dä üzgärtergä yaramıy. Xakimiättägelär niçek kenä telämäsen, bez moña yul quymasqa tieş. Rusiä Federatsiäseneñ här cawaplı watandaşı menä şuşı qaraşta torırığa tieş, di Duma deputatı Vladimir Rıjkov.
Ali Ğilmi, Praha
Alga taba Rıjkov bolay däwam itä. Konstitutsiäne, qabul itelgänçe, berkem uqımadı diärlek. Deputatlar anıñ belän minem küz aldında, deputatlıq çorında tanıştı. Ni ğäcäp, şuña da qaramastan, bu dokument ul qädäre naçar bulıp çıqmadı. Ul zamança prinsiplarğa nigezlängän. Rusiä – demokratik, federal, xoquqı däwlät dip iglan itelä. İdarä forması – respublika. Watandaşlar, keşe xoquqları, mäxqämä sisteması, cirle xakimiät… Mondıy matdälär belän dönyanıñ här demokratik ile gorurlanır ide.
Şul uq waqıtta, Konstitutsiä qabul itelgän 1993-nçe yıl da, anı yazğan keşelär dä, anda üzeneñ ezen qaldırdı, ilneñ tormışına tä’sir itte. Yaña Konstitutsiä 1993-neñ üktäberendä ciñep çıqqan köçlärneñ tantana mäclesendä, üzenä kürä tabın östäle buldı. Tabın türendä – patşa-räweşle demokrat - Boris Yeltsin. Yaña konstitutsiädä nigezendä aña qotıçqıç kiñ wäqälätlär birelde: däwlät başlığı, konstitutsiä qarantı, baş xärbi citäkçe, ilneñ möstäqillegen, bötenlegen saqlaw, xakimiät buınnarın koordinatsiäläw, eçke häm tışqı säyäsät bilgeläw h.b.
Şuşı ğäyrätne Yeltisn Sovet sistemasın cimerü, anıñ simvolların beterü öçen qullansa, anıñ warisı Vladimir Putin -- şul uq sistemanı, şul uq simvollarnı kire qaytaru öçen faydalana. Prezidentnıñ çamadan-tış wäkälätläre – säyäsi sistemanıñ töp citeşsezlege bulıp tora. Kremldä kem utıra, anıñ tiräsendä nindi keşelär - küp närsä şuña bäyle. Bu keşelärneñ mömkinlekläre – çiksez, alar östennän kontrol – yuq däräcäsendä.
1993-neñ üktäberennän soñ Rusiäneñ Federal Mäclese xezmätçe xälenä qalıp, Yevropanıñ iñ zäğif Parlamentına äylände. 1998-nçe yıl krizistan soñ, Primakov xökümäten bilgelägändä, ul küpmeder köç kürsätep aldı. Läkin Putin çorında, Parlament tağı da zäğifräk. Xäzer il başı ber partiägä dä kermiçä, Parlamentnıñ ike palatasın da üz qulında tota.
Soñğı 3 yılnıñ töp sabağı şul, dip yaza Rıjkov. Rusiädä konstitutsiägä xilaflıq kitermi genä, ilneñ federal nigezen yuqqa çığarıp bula. 7 yaña federal okrug tözelde, büdjet keremnäre üzäkläşterelede, Federatsiä Şurası üzgärtelde, Mäskäwgä saylap quyılğan töbäk citäkçelären häm cirle Parlamentlarnı citlätergä mömkinlek birgän qanun qabul itelde. Çirattağı adım – üzäk belän töbäk arasında wäkälätlär büleneşen üzgärtü bulaçaq. Häm bolar berse dä Konstitutsiägä qarşı kilmi dielä.
Şulay itep, bik qızıq närsä kilep çığa: ireklek häm liberlizm prinsiplarına nigezlängän Konstitutsiä çiklänmägän külämdä wäkläte bulğan prezident tarafınnan kontrol itelgän rejim tözü öçen qullanıla.
Uzğan yıllar täcribäse şunı kürsätä: Rusiädä ber ük Konstitutsiä qapma-qarşı närsälär eşlärgä mömkinlek birä. Yeltsinnıñ “yota alğançı möstäqillegennän” alıp, Putinnıñ xakimiät vertikälenä qädär. Şaqtıy “ütken teşle” Parlamenttan alıp, xezmätçe deputatlarğa qädär. Yeltsin çorındağı süz ireklege, prezidentnı xättä däwlät kanallarında tänqitläwdän alıp, xäzerge, qıçqırıp äytelmäsä dä, läkin xättä şäxsi kanallarda ğämäldä bulğan senzurağa qädär. Açıq säyäs köräştän, yabıq säyäsi monopoliägä qädär.
Yağni, konstitutsiä – bez ssenari şikelle, rejisserğa icat itergä urın qaldıra. Teläsäñ, ireklekkä mädxiä cırla, telämäsäñ – yuğalğan tärtipne sağınıp xikäyä söylä.
Bügenge Rusiädä ireklekkä tügel, kübräk – tärtipkä ixtiac. Küp kenä säyäsmännär bu uñaydan Konstitutsiägä üzgäreşlär kertergä çaqıra. Äytik, Tver gubernatorı Vladimir Platov, prezident - gubernatorlarnı, gubernatorlar – tübänräk citäkeçelärne bilgelärgä tieş dip sanıy. Yağni, saylawlar sistemasın yuqqa çığarırğa täqdim itä. Monnan tış prezidentlıq möddäten 5 yıl itergä, häm ike möddät belän çiklämäskä çaqıra. Häm ul yalğız tügel. Bu keşelärgä Konstitutsiädäge demokartik häm federativ prinsiplar artıq bulıp kürenä. İl başına birelgän çamadan-tış wäkälätlär dä az sıman. Bu keşelär avtoritar rejim tözergä, säyäsi köräşne yuqqa çığarırğa, burokratiä, monopoliälär, korupsiägä qarşı köräş östennän cämgiät kontrolen alırğa teli.
Bu omtılışlar, ğayät qurqınıç, di Rıjkov. Däwlätneñ töp nigezlären yış üzgärtü, uyın qağidälären härdaim alıştırıp toru avtoritar idarä häm zäğif cämgiät öçen xas. Ägär Rusiä bu tayğaq yuldan kitsä, Törkmänstan, Äzerbaycan, Kazaxstan, Belarus kebek illär artınnan iäräçäk.
Konstitutsiägä basım könnän-kön üsä bara. Şikle täqdimär artqannan arta bara. Şunı añlarğa kiräk, Konstitutsiä ul – klassik äsär şikelle, Puşkinnıñ «Boris Godunov»ı sıman. Anıñ ber genä süzen dä üzgärtergä yaramıy. Xakimiättägelär niçek kenä telämäsen, bez moña yul quymasqa tieş. Rusiä Federatsiäseneñ här cawaplı watandaşı menä şuşı qaraşta torırığa tieş, di Duma deputatı Vladimir Rıjkov.
Ali Ğilmi, Praha