Yevropa Şurasınıñ Yevropada mediä ireklege turındağı xisabı küp kenä problemalarnıñ buluın jurnalist vä bäysez mediä oyışmalarnıñ ezärleklänergä däwam itüen faş itä. Sişämbedä Yevropa Şurasınıñ parlamentar assambleyasında tikşerelgän xisab mediä ireklegenä qarata fizik köç qullanudan alıp, cinayät, legal ezärlekläü törmägä yabu häm xökümät kontrolenä qädär törle höcümnärneñ buluın kürsätä. Yevropada mediä ireklege turındağı xisabta 24 il şulsanda Yevropa Şurası äğzası bulmağan Belarusta kertelgän . Anı täğdim itkän Tytti İsohookana Asunmaa radiobızğa mediä ireklegeneñ häm eleke kommunistik illärdä häm könbatışnıñ qayber illärendä nıq çiklänüen belderep bolay dip söyläde ( audio): Qayber könçığış vä Üzäk yevropa illärendä fizik köç qullanıla.. misal öçen Russie,Ukrainada jurnalistlar bıyılğa qädär üterelde , ezärlekläüneñ başqa formaları här daim bulğalap tora. Könbatış illärendä ‘yaña qayber ‘problemalar küzätelä. Misal öçen İtaliada mediä sektorınıñ täräqiäte tuqtatılğan.Mädiä ber qulda zur şirkätlärdä tuplana häm säyäsätçelär belän mediä bizenese arasındağı bäyläneşlär iqtibar çälep itüçe.
Xisabta Fransie, Germanie häm Portugalie kebek illärdä jurnalistlar mäxkämälärdä üz çığanaqların faş itergä mäcbür itelä dielgän. Dokument Russie häm Ukrainada wazğiätneñ naçarlana baruın, höcüm itelgän, üterelgän jurnalistlar sanınıñ qurqınıçlı däräcägä citüen kürsätä. Ütkän yılda Russiädä 6 jurnalist üterelde. Ukrainada ber jurnalist asılınğan kileş tabıldı. Xisabta 2000nçe yılda Ukrainada üterelgän jurnalist Gongadze östennän alıp barılğan tikşerü qabul itelerlek tügel dip äytelgän.Dokumentta şulayuq sonğı waqıtlarda Ärmänstanda jurnalistlarğa qarşı köç qullanu, üterü waqıyğäläreneñ buluı telgä alınğan. Anda ber jurnalist üterelde, berse awır yaralandı. Gruziedä politsiegä tänqitle qaraş beldergän televidinie jurnalistlarına höcüm oyıştırıldı, Makedonyada xökümät korrupsiesen tikşergän radio-jurnalistı bilgesez keşelär tarafınnan qıynaldı. Xisapta jurnalistlarnıñ eşlägän eşläre öçen törmägä yabıluı turında belderelä. Russiedä jurnalist Grigori Pasko , şulayuq Belarusta qulğa alınğan 3jurnalist turında yazılğan. Dokumentta jurnalistlarnı ezärleklägän Törkie turında da süz bara. Azerbäycän, Belarus,Xorvatie,Russie ,Ukraina Polşa kebek illärdä yala yağu,yuğarı ştraflar salu kebek xällär mediä ireklegen qurqınıç astına quya.Dokumentta BDB illäreneñ kübesendä medie ireklege bik zur problemalar aldında tora dip äytelgän.Yarlı illärdä in küp faydalanılğan mäğlümät çarası televidiniägä qatı çikläülär quyıla, yäki ul tämam xökümät kontrole astında tora. Xisabta sonğı terror höcümnäre irekle informatsiene çikläü öçen sıltau itep qullanıla dip azsızıqlanğan. Russie Däwlät Duması medie häm terrorğa qarşı qanunnarğa çikläüçe tözältmälär kertsä dä, prezident Putin veto quyıp, yañadan küzdän kiçerelüen soradı.
Dokumentta Yevropa Şurası ,qıtğädä fiker belderü ireklegen centekläp küzätep barırğa häm kiräk bulğan xäldä tıqşınırğa tieş dip basım yasalğan.
Tyyti Asunmaa radiobızğan birgän ängämäsendä , bezneñ üzebezneñ täräqi ittergän küzätü protsesın däwam itterü in möhim mäsälä bulıp tora ,şulayuq kiräk bulğanda mäxsus tıñlaular ütkärü zarur dip söyläde .
Xisabta törmägä yabılğan barlıq jurnalistlarnı irekkä çığaru, irekle fiker belderüne cinayät dip bäyälägän qanunnarnı köçtän çığaru, şulayuq mediä qanunnarın Yevropa Şurası standartlarına yaraqlaştıru kiñäş itelgän.Anda tağı legal ,ekonomik här törle ezärlekläü tuqtatılırğa kileşle çaralar belän media törlelege garantielänergä tieş dip äytelgän.Asunmaa, Assambleya yevropada mediä ireklege turında yıllıq debatlar ütkärer dip ömed itä. Asunmaa süzlärençä(audio) Minemçä assambleyada söyläşülär bik kiräkle ,bez problemalar häm alarnı çişü turında kübräk söylärgä tieşbez . Yevropada irekle fiker belderüne arttırıp demokratiäne täräqi itterüebezne onıtmasqa tieşbez.
Ul şulayuq intensiv häm daimi debatlar qurqınıçlı xällär faş itelgändä oyışmağa şunduq täsir itü mömkinçelegen biräçäk digän qaraşta
Färidä Xämit, Praga
Färidä Xämit, Praga