Britaniädä çığa torğan The Economist jurnalınıñ soñğı sanında basılğan mäqälä bolay başlana: İke atna elek Camp Davidta Rusiä prezidentı Vladimir Putinnı qabul itkändä Amerikan prezidentı George Bush Rusiäne "demokratiä, ireklek häm qanun qağidäse çäçäk atqan il" dip atadı. Britaniäneñ Economist jurnalı üzeneñ soñğı sanında "närsä, Amerikan prezidentı aqılınnan yazğanmı?" digän soraw quya, häm alğan taba bolay däwam itä.
Şuşı atnada ütkän ike saylaw kampaniäse Rusiädäge demokratiäneñ oyatsız şayartu ikänen kürsätte. Çeçnyada Äxmät Qadırov belän köräşä alırday namzätlär törle yullar belän yarıştan çitlätelde, saylawçılar häm tawış sanawçılar qurqıtıldı yä satıp aılndı, opozitsiä yuq itelde, qısqası bu saylawlar Afrika diktaturasına xas xärämäläşü buldı.
Peterburdağı gubernator saylawların Valentina Matvienko ciñde. Bar saylaw aldı kompaniäse anıñ faydasına alıp barıldı. Prezident Putin saylaw turındağı qanunnı bozıp aña aldan uq xuplawın belderep quydı. Saylaw komissiäse räise monıñ öçen, şul oçraşu turında xäbär itkän mäglümät çaraların ğäyepläde.
İreklekkä kilgändä, dip däwam itä Economist, däwlät töp televidenie kanalların üzläşterep beterde. Ber ük törle xäbärlär häm räsmi çaralar belän tulğan bu kanallar ireksezdän sovet çorın xäterlätä. İminlek xezmätläre zuraydı, ä alarnıñ xezmätkärläre xökümät urınnarın ala. Rusiäneñ qayber töbäklärendä irekle xäräkät itü häm terkälü qağidäläre qırıslandı.
İnde qanun qağidäse belän niçek soñ, dip yaza Economist. Prokuraturnıñ Mixail Xodorkovskiğa qarşı xöcümnäre şunı kürsätte: Rusiädä kem idarä itä şul xaqlı. Yeltsin çorındağı qaraqlarça xosusıylaştırunı centekläp tikşersäñ, ixtimal, Xodorkovskinıñ cinäyätläre dä bardır. Ämmä bu süzlärne Rusiäneñ här oligarxı turında äytep bula. Prokuratura isä Xodorkovskiğa ğına köräşä.
Alğa taba Economist jurnalı bolay däwam itä. Älbättä Rusiäneñ başqa süräte dä bar. Soñğı waqıtta Rusiägä investitsiälär arta. Ere kompaniälärneñ idaräse dönya standartına yaqınlaşa. Şuşı atnada Moody''s agentlığı Rusiäneñ burıçların investitsiä däräcäsenä kütärde. Nihayät, Xodorkovskinıñ bälälärenä qaramastan, anıñ Yukos kompaniäse Sibneft belän berläşüen tämamladı, berniçä mäşxür çit il kompaniäse şul isäptän ExxonMobil, bu yaña şirkätne satıp alu niäten belderde.
Şulay itep Rusiäneñ ike süräte bar häm alar ber-bersenä qarşı kilmi. Putin alarnıñ ikesennän dä fayda kürä ala. Ber yaqtan ul Rusiä köçle bulsın öçen aña iqtisadi üseş, Könbatış häm berençe çiratta Quşma Ştatlar belän yaxşı mönäsäbät kirägen añlıy. Şul uq waqıtta ul Rusiä bäydä torırğa tieş dip sanıy. Bäysez saylawlar bulğan oçraqta, bälki Qadırov belän Matvienko ciñmägän dä bulır ide. Ä xäzer alar Putin aldında burıçlı.
Prezidentnıñ tarafdarları, Rusiä kebek zur, xäyerçe häm totrıqsız il belän başqaça idarä itep bulmıy dip belderä. Yänäse änä Yeltsin cirle citäkçelärgä kiñ wäkälätlär birgän ide, ä alar federalizmnan kölke yasadı. Xodorkovski işe magnatlar üzlären Amerikanıñ 19 ğasır baronnarı itep kürä, asılda ul baronnarnıñ töşenä dä kermägän köçkä iä. Oligarxlar üz telekanalların süz ireklegen üsterü öçen tügel, ä Kremlgä xöcüm itü öçen qullandı. Yıraq kiläçäkkä qarağanda, Rusiä çäçäk atsın öçen, älbättä, demokratik bulırğa tieş di alar, tik älegä, Rusiädän küpne kötep bulmıy.
Yarıy, şulaydır, di, Economist. Tik ägär Könbatış citäkçeläre Çeçnya kebek mäsälälärgä küz yoma ala ikän, alar hiç yuğı, Rusiäne demokratik il dip sanawdan da tuqtarğa tieş.
Ali Gilmi, Praga
Şuşı atnada ütkän ike saylaw kampaniäse Rusiädäge demokratiäneñ oyatsız şayartu ikänen kürsätte. Çeçnyada Äxmät Qadırov belän köräşä alırday namzätlär törle yullar belän yarıştan çitlätelde, saylawçılar häm tawış sanawçılar qurqıtıldı yä satıp aılndı, opozitsiä yuq itelde, qısqası bu saylawlar Afrika diktaturasına xas xärämäläşü buldı.
Peterburdağı gubernator saylawların Valentina Matvienko ciñde. Bar saylaw aldı kompaniäse anıñ faydasına alıp barıldı. Prezident Putin saylaw turındağı qanunnı bozıp aña aldan uq xuplawın belderep quydı. Saylaw komissiäse räise monıñ öçen, şul oçraşu turında xäbär itkän mäglümät çaraların ğäyepläde.
İreklekkä kilgändä, dip däwam itä Economist, däwlät töp televidenie kanalların üzläşterep beterde. Ber ük törle xäbärlär häm räsmi çaralar belän tulğan bu kanallar ireksezdän sovet çorın xäterlätä. İminlek xezmätläre zuraydı, ä alarnıñ xezmätkärläre xökümät urınnarın ala. Rusiäneñ qayber töbäklärendä irekle xäräkät itü häm terkälü qağidäläre qırıslandı.
İnde qanun qağidäse belän niçek soñ, dip yaza Economist. Prokuraturnıñ Mixail Xodorkovskiğa qarşı xöcümnäre şunı kürsätte: Rusiädä kem idarä itä şul xaqlı. Yeltsin çorındağı qaraqlarça xosusıylaştırunı centekläp tikşersäñ, ixtimal, Xodorkovskinıñ cinäyätläre dä bardır. Ämmä bu süzlärne Rusiäneñ här oligarxı turında äytep bula. Prokuratura isä Xodorkovskiğa ğına köräşä.
Alğa taba Economist jurnalı bolay däwam itä. Älbättä Rusiäneñ başqa süräte dä bar. Soñğı waqıtta Rusiägä investitsiälär arta. Ere kompaniälärneñ idaräse dönya standartına yaqınlaşa. Şuşı atnada Moody''s agentlığı Rusiäneñ burıçların investitsiä däräcäsenä kütärde. Nihayät, Xodorkovskinıñ bälälärenä qaramastan, anıñ Yukos kompaniäse Sibneft belän berläşüen tämamladı, berniçä mäşxür çit il kompaniäse şul isäptän ExxonMobil, bu yaña şirkätne satıp alu niäten belderde.
Şulay itep Rusiäneñ ike süräte bar häm alar ber-bersenä qarşı kilmi. Putin alarnıñ ikesennän dä fayda kürä ala. Ber yaqtan ul Rusiä köçle bulsın öçen aña iqtisadi üseş, Könbatış häm berençe çiratta Quşma Ştatlar belän yaxşı mönäsäbät kirägen añlıy. Şul uq waqıtta ul Rusiä bäydä torırğa tieş dip sanıy. Bäysez saylawlar bulğan oçraqta, bälki Qadırov belän Matvienko ciñmägän dä bulır ide. Ä xäzer alar Putin aldında burıçlı.
Prezidentnıñ tarafdarları, Rusiä kebek zur, xäyerçe häm totrıqsız il belän başqaça idarä itep bulmıy dip belderä. Yänäse änä Yeltsin cirle citäkçelärgä kiñ wäkälätlär birgän ide, ä alar federalizmnan kölke yasadı. Xodorkovski işe magnatlar üzlären Amerikanıñ 19 ğasır baronnarı itep kürä, asılda ul baronnarnıñ töşenä dä kermägän köçkä iä. Oligarxlar üz telekanalların süz ireklegen üsterü öçen tügel, ä Kremlgä xöcüm itü öçen qullandı. Yıraq kiläçäkkä qarağanda, Rusiä çäçäk atsın öçen, älbättä, demokratik bulırğa tieş di alar, tik älegä, Rusiädän küpne kötep bulmıy.
Yarıy, şulaydır, di, Economist. Tik ägär Könbatış citäkçeläre Çeçnya kebek mäsälälärgä küz yoma ala ikän, alar hiç yuğı, Rusiäne demokratik il dip sanawdan da tuqtarğa tieş.
Ali Gilmi, Praga