Üktäber ayı Xäter köne belän bäyle. Ütkän yal könnärendä ütkärelgän şähitlärne iskä alu çarası küpçelek Tatarstan gäzitlärendä kiñ çağılış taptı. Ber urıs telle gäzite «Millätçelärgä Şähitlär mäydanı kiräk» digän yazma bastırıp çığarıp, uquçılarnı şöbhäländerergä teläde. Anda süz Yärminkälär mäydanın Şähitlär mäydanına alıştıru täqdime turında bara ide. Tatar matbuğatı Xäter könenä bötenläy başqa mönäsäbät kürsätte. Mäsälän,
Zaman atnalığı «Xäterlär yañarğan kön» digän baş astındağı mäqälä bastırıp çığardı.
Tatarstan yäşläre gäzite xalıqnıñ az qatnaşuına ükeneç belderde. Şul Gäzitneñ sişämbe sanında «Xäter köne» digän yazma dönya kürde. Menä annan ber özek:
«Närsä mitinglar zamanı uzdı dip qul seltikme? Xäterebez bolay da tişek. Şunıñ östenä «bitaraflıq» digän çir taralğannan tarala barıp añnarnı tomalıy, axrısı. Yarıy äle ideya qorbannarına äylängän, xätersez xalqınıñ kiläçäge yuq ikänen iskä töşerüçe millätpärwärlär bar.», - dip yazıp çıqtı
Tatarstan yäşläre gäzite. Xäter köneneñ gäzitlärdä çağılışı yıl sayın ber törle bula dip äytep bulır ide, äğärdä bıyıl bu temağa rus gäzitläreneñ dä iğtibar itüen iskä almasaq.
Комсомольская правда gäziteneñ Tatarstan quşımtası Xäter köne uñayınnan tarixçı Ğamircan Däwlätşin belän söyläşü oyıştırdı. Gäzit 16nçı ğasırdağı xällärneñ barışın açıqlarğa teläde häm şuşı yazmanı 15nçe üktäberdä şähit kitkän suğışçılar ruxına bağışladı. Mäğälä xätta Yawız İvan ğäskärläre urnaşuın kürsätkän xarita belän dä bizälgän ide. Redaksiä qunağı waqiğanıñ urının, bäreleşlär barğan cirlärne xäzerge uramnarğa bäyläp surätläp birä. Rus ğäskärläre berençe tapqır xäzerge Stadion yağındağı qapqa astın qazıp qarıy. Annan soñ Yawız İvannıñ Tsirk yağındağı qapqadan kilep kerer, dip şartlaw oyıştıra, läkin Qazan xalqı cimerelgän qapqanı tiz arada torğızıp quya. Berniçä könnän soñ xäzerge Bauman häm Profsoyuzlar uramnarı tirälärendä ike zur şartlaw bula. Ul waqıtta şul cirlärdä Kreml diwarları bulğan ikän. Şuşınan doşman ğäskärläre dä şähärgä bärep kerä. Qazannı saqlawçılar arasında iñ batırlarça suğışqan keşelär rätendä mäqälädä Qol Şärif iskä alına. Anıñ mäçete qayda toruı xaqında ğälimnär arasında haman da berdäm qaraş yuq. Ul xäzerge Blagoveşenye çirkäwe urınında torğan dip isäplänä. Ä xäzerge Qol Şärif mäçeteneñ tözeleşe isä Spas monostıreneñ ziratı torğan urında tözelä. Ul zamanda, yawlap alınğan cirlärdä yaña dini yortlarnıñ iskeläre cimerelgän urında tözelü ğädäti xäl bulğan, dip yaza gäzit. Yazmanıñ yomğaqlaw öleşendä, bu urıs-tatar suğışı bulmadı digän näticä yasala. Urıslar yağında bäreleşlärdä tatar, mari, çuaş xalıqları qatnaşqan. Tatarlar öçen dä nuğay, mari, çuaş xalıqları canın fida qılğan. 15nçe ğasırda Qazanda ike törkem xäräkät itkän. Berse Qırım yaqlı bulğan, ikençese - Mäskäw yaqlı. Läkin ikençeläre xakimiätne Mäskäwgä tapşırır öçen tırışmağan. Alar möstäqillekne Rusiä belän kileşep alırğa telägän ikän.
Комсомольская правда gäziteneñ Tatarstan quşımtası Xäter köneneñ mäğnäse xaqında menä şularnı yazıp çıqtı.
Восточный экспресс atnalığı da Xäter könenä iğtibar itep, tatar säyäsätçeläre arasında iñ radikal qaraşlısı Fäwziä Bäyrämova belän külämle äñgämä urnaştırdı.
«Min üzgärdem, läkin üz-üzemä xıyänät itmädem...», - dip isemlängän äñgämädä Fäwziä xanım soñğı 10 yıl eçendäge tormışı, eşlägän eşläre turında söyli. Qayda yuğaldığız, dip sorıy annan gäzitneñ baş möxärrire Räşit Ğällämov häm urınbasarı Rinat Bilalov.
«Mine milli xäräkättän etep çığardılar»,- dip cawap birä Fäwziä Bäyrämova.
«Mine yuq itärgä telädelär»,- dip süzen däwam itä ul. Anıñ süzlärençä, ul yäşägän yortta şartlaw bulğan, ämma ğäiläsen Alla saqlap qalğan, Ufa säfärennän qaytqanda ul utırğan maşina yul qazasına elägä. Fäwziä xanım äytüençä, anıñ aktiv xäräkät itüe küplärgä qomaçawlıy, xakimiätlärgä, islam dine doşmannarına da, nomenklaturağa yaqın tatar millätçelärenä dä. Tatarstan Prezidentı belän ul soñğı tapqır 3nçe Bötendönya tatar kongressı aldınnan oçraşqan bulğan häm anıñ äytüençä, Mintimer Şäymiev belän alar añlaşa alğan. Awırular, tetränülär kiçersä dä Fäwziä Bäyrämova üzen bäxetle keşe itep xis itäm di.
«İke balam bar, irem, teläsä qaya bara alam, möselmannar belän aralaşam», -dip sanap kitä ul.
Gäzit xäbärçeläre anıñ balaları xaqında da soraşa. Fäwziä xanımnıñ qızı Tönyaq Kiprda belem alıp, Washingtonğa küçkän, anda Amerikadan säyäsi sıyınu xoquqın sorap yäşi. Anıñ monda bik qaytası kilsä dä, änise röxsät itmi ikän. Fäwziä xanımnıñ ulı başta Malayziädä dini belem alğan, annarı öyenä qaytıp, xalıqqa din täğlimätın taratırğa tırışqan, läkin bulıp çıqmağan. Xäzer ul malay Ğäräp Ämirleklärendä dini belem alunı däwam itä. Gäzit xäbärçeläre äñgämäneñ axırında Fäwziä Bäyrämovağa radikal millätçe yarlığın tağuğa nigez birgän süzlärne dä iskä ala. «Quşma nikaxlardan dönyağa tuğan balalarnı yuq itärgä», digän qurqınıç süzlärneñ avtorı Fäwziä xanım bulğan digän fiker yäşi. Moña qarşı ul «Kör`än totıp ant itäm, minem bolay äytkänem bulmadı. Bu mömkin tügel. Min bit din totam» ,- dip cawap birä.
Soñğı soraw itep gäzit xäbärçeläre äñgämädäştän ğorurlanğan häm oyalğan ğämällär turında beleşä. Menä Fäwziä xanımnıñ cawabı:
« Ğämällär turında äytä almıym. Alarnıñ härqaysısı – nindider oçraqlı äyber. Süzne yäşäw räweşe turında alıp baru döresräk bulır. Dingä soñ kilüemä ükenäm. Ägär anıñ qağidälären milli xäräkätkä kilgännän birle saqlağan bulsam, küp kenä mäs’älälärne başqaça xäl itkän bulır idem. Häm näticälär dä ütemleräk bulır ide. Keşe ğömer buyına üzeneñ xolqı östendä eşlärgä tieş. Minem öçen iñ möhime –xalqım öçen köräşergä, miña Alla köç häm mömkinlek birde. Häm min monı axırğaça eşläyäçäkmen.» - digän süzlär belän tämamlana älege äñgämä.
Äytkänemçä bu yazma
Восточный экспресс atnalığında basılıp çıqtı. Qatnaş nikaxlar häm anda tuğan balalar turındağı söyläşü
Şähri Qazan gäziteneñ
İlhamiät quşımtasında da däwam itä. Anda şağir häm cämäğät eşleklese Räis Safin «Tormış tawınnan qarıym da uylanam...» dip yazma belän çığış yasıy. Qatnaş nikaxlar xalqıbıznıñ näsel tamırına balta belän çaba, dip başlap cibärä ul üz yazmasın.
«Bu mesken tatar niqädär genä tıpırçınsa da, tırışsa da, haman dulap täräzä wata almağan çeben xälendä qala birä. Anıñ belän isäpläşergä, anıñ tıñlarğa, añlarğa beräw dä atlığıp tormıy. Äle alay ğınamı? Can tirlären çığarıp, köç-xäl belän qabul itelügä ireşkän qanunnarnı da Rusiänekelär belän täñgälläşterergä mäcbür ittelär. Latin grafikası da ilneñ bötenlegenä yanıy bulıp çıqtı. Tellär turındağı qanun eşlämi. Çönki aña ixtiac yuq. Tatar tele awıl qapqasın çıqqançı ğına yarıy. Çıqtıñ isä, anda urıs dönyası, urıs möxite başlana. «Xleb» digän süzne äytä belmägän tatarnıñ açtan ülüe dä ixtimal».
Räis Safin üzeneñ yazmasında yaqın tuğannarınıñ şulay urıs qızlarına öylänüläre, urıs yegetlärenä kiyäğä çığuların surätli. Avtor yazğança, soñınnan alar ükengän ikän, ämma soñ bulğan. Urıs qodağıylar belän yöreşmilär ikän. Çäygä dä alış yuq, dip yaza ul. Yäğni ber berseneñ ğöref-gädätläre arasında turı kilmäslek ayırımlıqlar bar. Şuña kürä avtor asılıbızğa qaytırğa täqdim itä.
Bikä Timerova.
