Noyäber ayında Britaniä mäxkamäse Mäskäw tarafınnan terrorçılıqta ğäyeplänüçe Çeçen wäkile Äxmät Zakayevnı Rusiägä tapşırudan baş tarttı. Xäkim Timothy Workman Russiäneñ Zakayevnı säyäsi qaraşları öçen cäzalarğa teläwe açıqlandı, Zakayev Russiädä fizik azaplawlarğa duçar itelergä mömkin, şuña kürä anı Russiägä tapşıru ğädelsezlek häm räximsezlek bulır ide dide. Ul şulay uq älege mäxkamädä çığış yasağan ber şahitneñ Çeçennar härwaqıt diärlek azaplawlarğa duçar itelä digän süzlären iskä töçerde häm başqa ber şahitneñ äykännärenä dä ışanuı turında belderde. Bu şahit äytüençä, anı Zakayevqa qarşı belderü yasarğa mäcbür itü öçen Rusiädä 6 kön buyı bazda totqannar häm elektr şawqımı belän azaplağannar.
Xäyer çeçennarnı ğına azaplamıylar. Rusiädäge xoquq saqlaw oyışımalarınıñ şiklänelüçelärne üz ğäyeplären tanıtu öçen apalwlarnı kiñ qullanuı turında xoquq yawlawçılar inde küptännän çañ qağa. Häm bu beräwgä dä ser tügel. Mäs''älän Krasnoyarski Universitetı ütkärgän tikşerenüdä, xökem itelgännärneñ 30 protsentı ğäyepne tanu turında belderü alu öçen mine fizik yäki psixologik azaplawlarğa duçar ittelär dip äytkän. Bu közdä Russiädä ütkärelgän , 32 meñ keşene üz eçenä alğan başqa ber tikşerenüdä qatnaşqannarnıñ çirege militsiä yäki xökem sisteması tarafınnan üz xoquqlarınıñ bozıluı turında beldergän. Militsiädä azapalawlar turında Britaniäneñ Observer jurnalı bez ütkärgän tikşerü xätta 16 yäşlek üsmerlärneñ dä ğäyepne tanıtu maqsatında elektr şawqımı belän häm buıp azaplawlarğa, qıynawlarğa duçar itelüen kürsätte dip yaza. Bu cinayätlärneñ açıluı turında yuğarı kürsätkeçlärgä ireşü öçen militsiägä iñ ciñel ısul di Observer. Ber misal, 18 yäşlek Denis üze torğan yorttan yıraq tügel ber garajdağı maşinanıñ radiosın urlawda şiklänelä. Qatı qıynawlarğa qaramastan, Denis min anı urlamadım dip qarşı tora. Şunnan soñ anıñ qulların artqa qayırıp boğawlıylar häm başına protivogaz bitlege kiderep sulış yulın qaplıylar. Bu ısulnıñ fil maskası yäki fil bitlege dip ataluı küplärgä mäğlümder. Minutyarımnan soñ Denis añın yuğalta. Ämma añına kilgäç tä ğäyep tanudan baş tarta. Militsiä bu eşnen ömetsez buluın añlap Denisnı irekka çığara. Ämma anıñ dustı, şundıy uq ğäyepläw belderelgän Artur fil bitlegen ike märtäbä kiep qarağannan soñ, militsiä bülekçälärendä ülüçelär turında işetkännären iskä töşerä häm radionı urlawı turındağı qäğäzgä imza quya. Ämma soñraq bu eş açıla häm alarnı azaplağan 2 militsioner eştän quıla.
Xoquq saqlaw oyışmalarında ğäyepne tanu turında qäğäz imzalatu öçen azaplawlarnıñ kiñ taraluı turında elegräk Azatlıq radiosına Qazan keşe xoquqları yaqlaw üzäge başlığı Pavel Çikovnıñ da söylägäne bar.
Şulay itep, Russiä azaplawlarnı tıyu turında xalıqara kileşülärne imzalasa da, azaplawlar kiñ taralğan küreneş bulıp qala birä. Noyäber ayında Yewropada İminlek wä Xezmättäşlek Oyışmasınıñ Venada üktän ike könlek konferensiäse Oyışmadağı illärdä azaplawlarnı beterü mäs''äläsenä bağışlandı. Konferensiädä Oyışmağa kergän illärneñ wäkilläre, törle xalıqara oyışmalarnıñ häm keşe xoquqların yaqlawçı törkemnärneñ wäkilläre qatnaştı. Yewropada İminlek wä Xezmättäşlek Oyışmasınıñ demoktatiä häm keşe xoquqları idaräse wäkile Urdur Gunnarsdottir Azatlıq radiosına bolar dip belderde:
AUDİO: Bez bu konferensiäne azaplawlarnı niçek tuqtatıp buluı turında söyläşü häm Oyışmağa kergän illärdä azaplawlarğa qarşı köräşneñ niçek baruın tikşerü öçen cıyıldıq.
Demokratiä häm keşe xoquqları idaräse mödire Christian Strohal Oyışmağa kergän illär azaplawlarnı tıyu, azaplawçılarnı cawapqa tartu turında kileşülärne imzalasa azaplawlar Yewropada iminlek wä xezmättäşlek oyışmasına kergän illärdä kiñ taralğan, häm bigräk tä 11-nçe sintäber waqıyğalarınnan soñ azaplawlardan ber il dä azat tügel dide.
Şuşı konferensiädä qatnaşqan xoquq yaqlaw oyışmaları Elekke Sovetlar Berlege illärendä azaplawlar kiñ häm nıqlap urnaşqan küreneş, häm militsiäneñ ğäyep tanıtu öçen kön dä qullana torğan ğädäti ısulı dip belderde. Human Rihts Watchnıñ Yewropa häm üzäk aziä bülege citäkçese Rachel Denber ul illärdä azaplawlar öçen ällä ni cäza birelmi, çönki azaplawlarnı beterü teläge yuq häm mäxkamälär bäysez tügel dide:
AUDİO: Qayber illärdä azaplawlarğa qarşı köräş barmawnıñ säbäbe reforma ütkärergä telämäw belän bäyle. Ä qayber illärdä isä azaplawlar repressiv xökümätlärneñ xalıqnı qulda totu ısullarınıñ berse, repressiä mexanizmnarınıñ berse.
Denber dokumental räweştä terkälgän, iñ kiñ taralğan psixologik häm fizik azaplawlar turında Human Right Watch mäğlümätlären Azatlıq radiosına birde:
AUDİO: Psixologik basım yasaw ısullarınnan iñ nıq qullanılğannarı totqarlanğannarnı, irme xatınmı buluına qaramastan köçläw belän yanaw, tuğannarın qulğa alu, azaplaw, üterü häki köçläw belän yanaw. Psixologik azaplawlardan iñ awır häm iñ tä''sirle ısul keşelärneñ balalarına berär zıyan kiterü belän yanaw. Bez dokumental räweştä terkägän fizik azaplawlarğa kilgändä, iñ kiñ taralğannarı, däwamlı qıynawlar, bigräk tä böyergä suğular, qaywaqıt ez qaldırmıy torğan äyberlär belän qıynıylar, mäs''älän telefon kitabı aşa suğu oçraqları bar. Sulışnı buu şulay uq kiñ taralğan ısul, ğädättä gaz bitlekläre yäki plastik qapçıqlar belän bualar. Qayber illärdä bez elektr şawqımı belän azaplawlarnı da terkädek. qaywaqıt elektr şawqımı öçen bik iske qır telefonnarı qullanıla. Töp ısullar menä şulardan ğibarät.
Denber azaplawlar Russiäneñ barlıq öleşlärendä dä, ayıruça Çeçnädä kiñ taralğan problema dide. Denber 11-nçe sentäberdän soñ Amerikanıñ berektäşenä äwerelgän küp kenä illär azaplawlarnı terrorğa qarşı köräşneñ ber öleşe dip aqlarğa tırışa, gärçä terrorğa qarşı köräşneñ asılı minemçä keşe xoquqların yaqlaw bulırğa tieş di.
Vena cıyınında azaplawlarnı beterü turında kileşülärneñ näticälelege turında süz bardı. Anda törle täqdimnär buldı. Şularnıñ iñ möhime dip Azaplawlarnı tıyu turında 1985-nçe yılğı konvensiäneñ östämä protokolın imzalawnı äytergä bular. Yewropa İminlek wä Xezmättäşlek Oyışmasına kergän barlıq illär dä bu ptotokolnı imzalarğa çaqırıldı. Bu protokol irektän mäxrüm itü urınnarın ildäge bäysez häm xalıqara bäysez oyışmalarnıñ daimi räweştä kilep tikşerü sistemasın buldıru turında. Bu protokol 2002-nçe yılda qabul itelde.
Naif Aqmal, Praga.
Rusiädäge kiñküläm mäğlümät çaralarınıñ xoquqıy xäle – süz iregeneñ möhim şartı
Rusiäneñ xäzerge Konstitutsiäse buyınça grajdanarğa süz irege birelgän. Bu xoquq elekke Sovet Konstitutsiäsendä dä yazılğan ide. Läkin şul uq waqıtta süz iregennän faydalanğan keşelär siräk oçrağan. Çonki süz iregen turı mäğnäsendä qullanğan, qıyuraq fikerlägän keşelärne Sovet vlaste Seberdäge maxsus lagerlärgä cibärgän. Şunlıqtan elekke Sovet cämğıätendä bu xoquq belän ipläp kenä eş itärgä öyrängännär. Bu inde süz iregen onıtıp yäşäw belän ber. Üzgärtep qoruğa qadär xällär şulay ide.
Ä buğen här keşe küp sanlı gäzitlärdän, jurnallardan, efirğa çıqqan törle televizion kanallardan, radiostansiälärdän ni telilär, şunı söyli alalar. Konstitutsiä buyınça här keşegä uzençä fiker yöretergä häm anı cämğıätkä citkezergä xoquqı bar. Ämmä bu xoquq çiksez tügel, çönki ayırım keşeneñ mänfägat''läre cämğıät mänfägätläre belän bertigez dip iglan itelä. Dimäk, alar ber-bersenä qarşı kilergä tieş tügel. Monı yaxşıraq añlar öçen tormıştan ber misal alıyk.
Rusiä qanunnarı buyınça däwlät genä tügel, ä här grajdanin, yä grajdannarnıñ törkeme üzläreneñ şäxsi gäziten, jurnal, televizion kanalın, yäisä radio stansiäsen oyıştıra ala. Ämmä här massa küläm mäglümät çarası eşli başlar öçen däwlättän maxsus litsenziä, tatarça äytkändä - röxsät käğäzen alırğa tieş.
Mondıy yulğa basıp, üz kanalın, üz gäziten açuçılar iğtibar itsennär. Bu röxsät käğäze beräw gennä bulmıy. 1000 danädän artıq gäzit, jupnal çığaru öçen mäğlumat çarası bularaq terkälergä häm terkälü turında tanıqlıq alırğa kiräk. Mäglümät çarasınıñ terkälüen barı tik ber genä oyışma - Rusiäneñ matbuğat xäm teleradiotapşıyrular ministrlığı ğına xäl itä. Anıñ idaräläre terkälüne häm qanunnar ütäleşen küzätep tora. Küp sanlı uquçılarğa, televizor qarawçılarğa häm radio tıñlawçılarğa citkerelä torğan mäglümät ildä fetnä oyıştıruğa, suğış alıp baruğa häm millät-ara ızğışqa çaqırmasqa tieş. Şunıñ ösäwenä basmalarnı kzur tiraj belän ürçetü öçen näşriät eşçänlege bunça litsenziä kiräk. Şunsız tipografiä ber kön dä eşli almıy.
Yaña telekanal radio açarğa kereşüçelär tieşle efir yışlıqların qullanır öçen resmi oyışmalardan texnik röxsät alırğa tieş. Monıñ öçen ul Elemtä Ministrlığına ğına tügel, ä başqa däwlät strukturalarına da möräcäğät itärgä turı kilä. Bulaçaq radionıñ nindi töbäktä, nindi diapazonda närsä turında söyläyaçägen añlatıp, şul uq radio dulqınına başqa däğwa itüçelär belän köç sınaşıp, maxsus konkurs komissiäsendä ciñep çığarğa kiräk. Radio yışlığın räsmi terkäw, konkursta qatnaşu, radio tapşırğıç, antenna, başqa cihazlarnı alunıñ bäyäse 100-200 men dollarğa çaması töşä. Ğadi keşe öçen bu aqça bik zur bulıp kürensä dä, bay keşe öçen bu mikdar ike danä prestijlı djip yä isä mersedes markalı maşinasının bäyäse belän ber.
Ämmä federal'' qanunnarğa yazılğan taläplärgä tulısınça cäwap birü massa quläm mäglümät çarasınıñ qıyınlıqsız eş alıp baruına garantiä birmi ikän. Qazannıñ ber kommersiä televizion häm radio kompaniäseneñ programalar direktorı süzlärençä, Rusiä qanunnarı buyınça här televizion häm radio kanalınıñ litsenziäsen tartıp alu öçen küp mömkinleklär bar. Ängämädäşebäz üz isemen atamawnı soradı. Anıñ süzlärençä, här radiostansiäğa birelgän litsenziäda anıñ tapşırular konsepsiäse, programması yazıla. Mäsälän bu stansiä üzeneñ köndälek programmasınnan elek yañğırağan, läkin tıñlawçını cälep itä almağan tapşırularnı töşersä, şul säbäptän aña matbuğat ministrlığı kisätü yasıy, röxsät alğan waqıtta wäğdä itelgän tapşırunı programmağa qaytarunı taläp itä. Mäsälän, sin awıl xucalığı turında söyläwçe radio açıp, altın säwdäse turında tapşırular alıp bara almıysıñ. Barısı da aldan ğarizada. Programmada, ustavlarda kürsätelergä tieş. Radiostansiä üz xatasın tözätmäsä, anıñ litsenziäne yuğaltuı da ixtimal.
Älege ängämädäşebezneñ FM dulqınnarında eşlägän radiosı Azatlıq radiosınıñ rusça tapşıruların retranslyatsiägä cibärä. Şuña kürä ul litsenziä birüçe oyışmalar turında söylägändä bik saq bulırğa tırıştı. Ängämädäşebezneñ süzlärençä, ğomümän alğanda Qazanda häm Tatarstanda FM radiolar säyäsätkä, iktisadqa bağışlanğa mäglümätne taratu belän bik qızıqsınmıylar. İñ uñışlı stansiälär – qısqa mawıqtırğıç tapşırular äzerläp, iñ küp waqıtnı törle zamança muzıykağa bağışlap eşlilär. Çönki, dide ul, säyäsätne, iktisadnı böten neçkälekläre belän añlatqan tapşırularnı äzerläw bik qibat, ä belgeçlärne çaqırmıyça äzerlängän tapşırular berkemgä dä qızıq tügel, çönki tıñlawçı üze belmägänen işetergä teli. Şul uq waqıtta, Mäskäwdä mäsälän, FM dulqınnarında muzıqa belän bik mawıqmağan, ä iñ sonğı xäbärlär häm törle möhim mäglümätne taratqan stansiälär modağa kerä başlıy. Elek Mäskäwdä andı radio ber genä ide – Exo Moskvı. Zamança mäglümäti tapşırularnı äzerläwçe radiolarnıñ iñ moxim sıyfatı – xäbärlärne, törle keşelärneñ alarğa qarata mönäsäbätlären citkergändä ber yaqlı da bulmaw.
Audio
Mondıy stansiälär amerikadağı köbek, uzläreneñ mikrofonnarı aldına törle şäxeslärne çaqıralar, häm efirda ber bersennän ayırılıp torğan fikerlär yañğırıy. Bu inde elek Sovet ilendä distälärçä yıllar däwam itkän ğadätkä qarşı kilä. Çönki elek radio Sovet keşelärenä närsäneñ döres ikänlegen, närsäneñ döres bulmağanın, kemneñ yulbaşçı, ä kemneñ xalıq doşmanı ikänlegen üze añlata ide. Xäzer radionıñ role başqaça. Ul boyırıq birmi, ä çınbarlıqnı törle yaqlardan surätli.
Ämmä tormış şunı kürsätä - säyäsätkä bik yaqın tormağan, üz tapşıruları belän qanun bozmağan radiolar da räsmi dairälärneñ basımı astına elägergä mömkin. Soñğı ike atna öçendä Ufada cirle xaqimiät törle säbäplär belän 3 däwläti bulmağan radiostansiäne, Bulğar FM, Xit FM häm Radio Retro efirdan alğannar. Bu radiostansiälär üzläreneñ köndälek xäbärlärendä Başqortostanda prezident saylawları turında söylägändä, Mortaza Raximovqa oppozitsiäda torğan kandidatlar turında belderep barğan.
Ele iskä alınğan radiolar Ufada ber niçä yıl buyı eşlägän, läkin prezident saylawları kilep citkäç kenä alarğa yanğınnardan saqlaw, sanitariä häm epidemiä inspeksiäläre bäylänä başlağan. Törle räsmi inspeksiälär tapşırğıç cihazlarığız tieşle urında urnaşmağan, xalıqnıñ sälämätlegenä zıyan yasıy, eş bülmäläregezdä yanğınğa qarşı iminlek çaralar kürelmi, dip bäysez radiolarnıñ xezmätkärlären eştän tuqtatalar. Östäwenä radiolarnıñ tapşırğıç antennalar bilgesez keşelär tarafınan sütelä başlağan yäisä radio öçen arendağa bina birüçe räsmi oyışmalar arenda kontraktın tiz arada özüne taläp itälär.
Xäzer saylawlar aldında zıyan kürgän radiostansiälär Başqortostan räsmi oyışmaların mäxkämägä birergä cıyınalar. Bu mäxkämäläşülär turında sez aldağı tapşırularıbızda işetersez, xörmätle tıñlawçılar. Şulay itep kemneñder qaraşınça döres söylämägän radiolarğa qarşı qanunğa turı kilgän yä isä kilmägän çaralar qullanıla. Tapşıru oyıştıruçılar matbuğat ministrlığı aldında ğına tügel, ä törle texnik häm xättä sanitarlıq häm gigienik kontrol'' xezmätläre aldında cawaplı. Texnik säbäpkä sıltap, säyäsi yaqtan kemgäder oşamağan radiolarnı yabıp ta quyalar. Formal'' yaqtan sanitariä, ekologiä, texniqa iminlegen tä''min itäbez dip, säyäsi kändäşne yuq itü praktikası haman da bar äle.
Ämma qayber oçraqlarda, räsmi orğannar radionıñ cämğıät tormışında şaqtıy zur rol'' uynawın añlıylar. Mäsälän Tatarstanda mönä inde 60 yıl buyı Gossvyaznadzor komitetı eşläp kilä. Anıñ burıçı, böten elemtä oyışmaları kürsätkän xezmätläreneñ sıyfatın tikşerü, televidenie häm radio kompaniälärneñ litsenziä şartlarına cawap birüne küzätep baru. Litsenziä taläplärenä turı kiterep eşlämägän radiolarğa qarata Gossvyaz''nadzor ştraf salu häm litsenziäne kire alu protseduraların qullana ala.
Däwlät elemtä küzätüçese, Gossvyaz''nadzor oyışması citäkçese Änwär Väliev süzlärençä, qup sanlı radiolarnıñ eşen kontrol'' astında totu bik qatlawlı eş, elek anı tik Elemtä Ministrlığı alıp bara ide, ä xäzer aña estäp küzätü eşlären Matbuğat häm teleradiotapşıyrular ministrlığı da başqara. Änwär Väliev süzlärençä, bu ike ministrlıq däwläti häm däwläti bulmağan radiolarğa qarata üz ğamällären zur saqlıq belän, dialog şäkelendä alıp barırğa tırışalar. Mäsälän, elekke Tatarstan Däwlät radiosı VGTRK Bötenrusiä Däwlät Teleradiokompaniäse häm Tatarstan Yaña Ğasır teleradiokompaniäse arasında bulengäç, menä inde ber yıldan artıq Rusiä däwlät kompaniäse eçenä kergän Tatarstan radiosı üz radiotapşıruları öçen xäzerge qanunnar buyınça alınğan litsenziä almağan. Şulay da ul efirğa çığa.
AUDIO
Änwär äfände fikerençä, bu oçraqta Tatarstan radiosınıñ tieşle röxsäte bulmağaç anı efirdan mäxrüm itü döres bulmas ide. Distälärçä yıllar däwamında bu Tatarstanda häm kürşe ölkälärdä yäşägän tatarlarğa ozın dulqınnar aşa mäglümätne häm mädäniät-sänğat äsärlären citkerep tora. Litsenziäse äle eşlänep betmägän bulsa da, bu radiosız tatarstanlılar yäşi almıy, dide bezgä Gossvyaznadzornıñ başlığı. Dimäk, litsenziä eşlären tärtipkä kiterü elektän alıp barılğan tapşırularnı tuqtatmıyça ğına başqarılırğa tieş bula.
Şul uq waqıtta berniçä atna elek Azatlıq radiosınıñ Qazan byurosına kilgän ber xatqa küz salıyk. Anda Tatarstan Däwlät Radiosı başlıqları üzebezneñ dä, Azatlıq radiosınıñ da Tatarstanda eşlär öçen litsenziä bulmaw säbäple Azatlıq tapşıruların retranslyatsiäüne tuqtatabız dip yazğannar ide. Retranslyatsiä haman däwam itä, anıñ öçen zur räxmät.
Süz uñayınnan Azatlıq radiosına Tatarstanda söylär öçen litsenziä kiräk me digän mäsäläne açıqlıyk? Äydägez uylap qarıyk. Azatlıq radiosı – nersä ul? Ul - çit ildä urnaşqan häm tapşıruların annan uq cibärgän milli radio. Anıñ Tatarstanda uzeneñ radiotapşıyrgıyçlar yuq, dimäk ul yuridik küzlektän qarağanda Rusiäda terkälergä tieş bulğan mäglümät çarası tügäl. Rusiäneñ qanunnarı buyınça, Azatlıqnıñ rusiädäge wäkilçelekläre, anıñ Rusiädäge byuroları tik iä Çit İl Eşlär ministrlıygında törkälergä tieş.
Litsenziälär birä torğan orğannarı öçen Azatlıq Radiosı yuq, ul böten dönyağa bilgele bulğan isem genä bulıp tora. Räsmi oyışmalar anı ayırım ber radio itep terki almıylar. Çönki här radionıñ üzeneñ tapşırğıç cihazları bulırğa tieş, ä Azatlıqnıñ tapşıruları qısqa dulqınnarda, sputnik aşa häm maxsus antennalar aşa taratıla. Anıñ antennaları häm tapşırğıç stansiäläre xalıqara elektr elemtäse normalarına nigezlänep eşli. Retranslyatsiä ul ayırım töbäktäge tıñlawçılarğa uñaylı şartlar tudıru çarası ğına. Sputnik tälinkäse, televizor, radioalgıyç kebek ber texnik caylanma. Yäğni qısqa dulqındağı tapşırularnı cirle dulqınnarda qabatlaw ul başqa töbäktä yasalğan tovarnı, audiovideotasmanı öygä alıp qaytıp tıyñlaugv oşaş. Çit il radioların Rusiädä yabıp quyu momkin tügel, ä radioalgıyçlarnı, komp''yuterlarnı cıyıp alu, alarnı qullanunı tıyu zamanı kilmägän äle. Şul uq tärtip buyınça distälärçä çit il telekanalları här fatirğa kilep tora. Alarnı cirle yışlıqlarda yäki kabel'' aşa taratuçı operatorlar böten don''yada bar. Efirda divarlar tözü, mäğlumat, mädäniät möxiten administrativ çiklär belän bülgäläw xäzerge zamanda bik qatlawlı. Şulay da qayber töbäklärdäge avtoritar xaqimiätlär mondıy omtılışlardan baş tartmıy. Barlıq oçraqlarda da qanunnarnı. Qağidälärne, qannarnı belmiçä, ütämiçä efir dulqınnarında xäräkät itep bulmıy.
Menä şundıy qızıqlı näticägä kiterde bezne Rusiä Massa-küläm Mäglümät Çaraları turında qanunnı häm östämä dokumentlar.
Läkin tormış şunı da kürsätä. Tapşırular alıp baruğa litsenziä bulsa da radio çınlap ta söyli alır dip äytep bulmıy. Yäisä tieşle litsenziäneñ bulmawı da qayber radiolarnı efirdan şul uq könne quuğa kitermi.
Iskändär Nurmıy, Qazan.
Xäyer çeçennarnı ğına azaplamıylar. Rusiädäge xoquq saqlaw oyışımalarınıñ şiklänelüçelärne üz ğäyeplären tanıtu öçen apalwlarnı kiñ qullanuı turında xoquq yawlawçılar inde küptännän çañ qağa. Häm bu beräwgä dä ser tügel. Mäs''älän Krasnoyarski Universitetı ütkärgän tikşerenüdä, xökem itelgännärneñ 30 protsentı ğäyepne tanu turında belderü alu öçen mine fizik yäki psixologik azaplawlarğa duçar ittelär dip äytkän. Bu közdä Russiädä ütkärelgän , 32 meñ keşene üz eçenä alğan başqa ber tikşerenüdä qatnaşqannarnıñ çirege militsiä yäki xökem sisteması tarafınnan üz xoquqlarınıñ bozıluı turında beldergän. Militsiädä azapalawlar turında Britaniäneñ Observer jurnalı bez ütkärgän tikşerü xätta 16 yäşlek üsmerlärneñ dä ğäyepne tanıtu maqsatında elektr şawqımı belän häm buıp azaplawlarğa, qıynawlarğa duçar itelüen kürsätte dip yaza. Bu cinayätlärneñ açıluı turında yuğarı kürsätkeçlärgä ireşü öçen militsiägä iñ ciñel ısul di Observer. Ber misal, 18 yäşlek Denis üze torğan yorttan yıraq tügel ber garajdağı maşinanıñ radiosın urlawda şiklänelä. Qatı qıynawlarğa qaramastan, Denis min anı urlamadım dip qarşı tora. Şunnan soñ anıñ qulların artqa qayırıp boğawlıylar häm başına protivogaz bitlege kiderep sulış yulın qaplıylar. Bu ısulnıñ fil maskası yäki fil bitlege dip ataluı küplärgä mäğlümder. Minutyarımnan soñ Denis añın yuğalta. Ämma añına kilgäç tä ğäyep tanudan baş tarta. Militsiä bu eşnen ömetsez buluın añlap Denisnı irekka çığara. Ämma anıñ dustı, şundıy uq ğäyepläw belderelgän Artur fil bitlegen ike märtäbä kiep qarağannan soñ, militsiä bülekçälärendä ülüçelär turında işetkännären iskä töşerä häm radionı urlawı turındağı qäğäzgä imza quya. Ämma soñraq bu eş açıla häm alarnı azaplağan 2 militsioner eştän quıla.
Xoquq saqlaw oyışmalarında ğäyepne tanu turında qäğäz imzalatu öçen azaplawlarnıñ kiñ taraluı turında elegräk Azatlıq radiosına Qazan keşe xoquqları yaqlaw üzäge başlığı Pavel Çikovnıñ da söylägäne bar.
Şulay itep, Russiä azaplawlarnı tıyu turında xalıqara kileşülärne imzalasa da, azaplawlar kiñ taralğan küreneş bulıp qala birä. Noyäber ayında Yewropada İminlek wä Xezmättäşlek Oyışmasınıñ Venada üktän ike könlek konferensiäse Oyışmadağı illärdä azaplawlarnı beterü mäs''äläsenä bağışlandı. Konferensiädä Oyışmağa kergän illärneñ wäkilläre, törle xalıqara oyışmalarnıñ häm keşe xoquqların yaqlawçı törkemnärneñ wäkilläre qatnaştı. Yewropada İminlek wä Xezmättäşlek Oyışmasınıñ demoktatiä häm keşe xoquqları idaräse wäkile Urdur Gunnarsdottir Azatlıq radiosına bolar dip belderde:
AUDİO: Bez bu konferensiäne azaplawlarnı niçek tuqtatıp buluı turında söyläşü häm Oyışmağa kergän illärdä azaplawlarğa qarşı köräşneñ niçek baruın tikşerü öçen cıyıldıq.
Demokratiä häm keşe xoquqları idaräse mödire Christian Strohal Oyışmağa kergän illär azaplawlarnı tıyu, azaplawçılarnı cawapqa tartu turında kileşülärne imzalasa azaplawlar Yewropada iminlek wä xezmättäşlek oyışmasına kergän illärdä kiñ taralğan, häm bigräk tä 11-nçe sintäber waqıyğalarınnan soñ azaplawlardan ber il dä azat tügel dide.
Şuşı konferensiädä qatnaşqan xoquq yaqlaw oyışmaları Elekke Sovetlar Berlege illärendä azaplawlar kiñ häm nıqlap urnaşqan küreneş, häm militsiäneñ ğäyep tanıtu öçen kön dä qullana torğan ğädäti ısulı dip belderde. Human Rihts Watchnıñ Yewropa häm üzäk aziä bülege citäkçese Rachel Denber ul illärdä azaplawlar öçen ällä ni cäza birelmi, çönki azaplawlarnı beterü teläge yuq häm mäxkamälär bäysez tügel dide:
AUDİO: Qayber illärdä azaplawlarğa qarşı köräş barmawnıñ säbäbe reforma ütkärergä telämäw belän bäyle. Ä qayber illärdä isä azaplawlar repressiv xökümätlärneñ xalıqnı qulda totu ısullarınıñ berse, repressiä mexanizmnarınıñ berse.
Denber dokumental räweştä terkälgän, iñ kiñ taralğan psixologik häm fizik azaplawlar turında Human Right Watch mäğlümätlären Azatlıq radiosına birde:
AUDİO: Psixologik basım yasaw ısullarınnan iñ nıq qullanılğannarı totqarlanğannarnı, irme xatınmı buluına qaramastan köçläw belän yanaw, tuğannarın qulğa alu, azaplaw, üterü häki köçläw belän yanaw. Psixologik azaplawlardan iñ awır häm iñ tä''sirle ısul keşelärneñ balalarına berär zıyan kiterü belän yanaw. Bez dokumental räweştä terkägän fizik azaplawlarğa kilgändä, iñ kiñ taralğannarı, däwamlı qıynawlar, bigräk tä böyergä suğular, qaywaqıt ez qaldırmıy torğan äyberlär belän qıynıylar, mäs''älän telefon kitabı aşa suğu oçraqları bar. Sulışnı buu şulay uq kiñ taralğan ısul, ğädättä gaz bitlekläre yäki plastik qapçıqlar belän bualar. Qayber illärdä bez elektr şawqımı belän azaplawlarnı da terkädek. qaywaqıt elektr şawqımı öçen bik iske qır telefonnarı qullanıla. Töp ısullar menä şulardan ğibarät.
Denber azaplawlar Russiäneñ barlıq öleşlärendä dä, ayıruça Çeçnädä kiñ taralğan problema dide. Denber 11-nçe sentäberdän soñ Amerikanıñ berektäşenä äwerelgän küp kenä illär azaplawlarnı terrorğa qarşı köräşneñ ber öleşe dip aqlarğa tırışa, gärçä terrorğa qarşı köräşneñ asılı minemçä keşe xoquqların yaqlaw bulırğa tieş di.
Vena cıyınında azaplawlarnı beterü turında kileşülärneñ näticälelege turında süz bardı. Anda törle täqdimnär buldı. Şularnıñ iñ möhime dip Azaplawlarnı tıyu turında 1985-nçe yılğı konvensiäneñ östämä protokolın imzalawnı äytergä bular. Yewropa İminlek wä Xezmättäşlek Oyışmasına kergän barlıq illär dä bu ptotokolnı imzalarğa çaqırıldı. Bu protokol irektän mäxrüm itü urınnarın ildäge bäysez häm xalıqara bäysez oyışmalarnıñ daimi räweştä kilep tikşerü sistemasın buldıru turında. Bu protokol 2002-nçe yılda qabul itelde.
Naif Aqmal, Praga.
Rusiädäge kiñküläm mäğlümät çaralarınıñ xoquqıy xäle – süz iregeneñ möhim şartı
Rusiäneñ xäzerge Konstitutsiäse buyınça grajdanarğa süz irege birelgän. Bu xoquq elekke Sovet Konstitutsiäsendä dä yazılğan ide. Läkin şul uq waqıtta süz iregennän faydalanğan keşelär siräk oçrağan. Çonki süz iregen turı mäğnäsendä qullanğan, qıyuraq fikerlägän keşelärne Sovet vlaste Seberdäge maxsus lagerlärgä cibärgän. Şunlıqtan elekke Sovet cämğıätendä bu xoquq belän ipläp kenä eş itärgä öyrängännär. Bu inde süz iregen onıtıp yäşäw belän ber. Üzgärtep qoruğa qadär xällär şulay ide.
Ä buğen här keşe küp sanlı gäzitlärdän, jurnallardan, efirğa çıqqan törle televizion kanallardan, radiostansiälärdän ni telilär, şunı söyli alalar. Konstitutsiä buyınça här keşegä uzençä fiker yöretergä häm anı cämğıätkä citkezergä xoquqı bar. Ämmä bu xoquq çiksez tügel, çönki ayırım keşeneñ mänfägat''läre cämğıät mänfägätläre belän bertigez dip iglan itelä. Dimäk, alar ber-bersenä qarşı kilergä tieş tügel. Monı yaxşıraq añlar öçen tormıştan ber misal alıyk.
Rusiä qanunnarı buyınça däwlät genä tügel, ä här grajdanin, yä grajdannarnıñ törkeme üzläreneñ şäxsi gäziten, jurnal, televizion kanalın, yäisä radio stansiäsen oyıştıra ala. Ämmä här massa küläm mäglümät çarası eşli başlar öçen däwlättän maxsus litsenziä, tatarça äytkändä - röxsät käğäzen alırğa tieş.
Mondıy yulğa basıp, üz kanalın, üz gäziten açuçılar iğtibar itsennär. Bu röxsät käğäze beräw gennä bulmıy. 1000 danädän artıq gäzit, jupnal çığaru öçen mäğlumat çarası bularaq terkälergä häm terkälü turında tanıqlıq alırğa kiräk. Mäglümät çarasınıñ terkälüen barı tik ber genä oyışma - Rusiäneñ matbuğat xäm teleradiotapşıyrular ministrlığı ğına xäl itä. Anıñ idaräläre terkälüne häm qanunnar ütäleşen küzätep tora. Küp sanlı uquçılarğa, televizor qarawçılarğa häm radio tıñlawçılarğa citkerelä torğan mäglümät ildä fetnä oyıştıruğa, suğış alıp baruğa häm millät-ara ızğışqa çaqırmasqa tieş. Şunıñ ösäwenä basmalarnı kzur tiraj belän ürçetü öçen näşriät eşçänlege bunça litsenziä kiräk. Şunsız tipografiä ber kön dä eşli almıy.
Yaña telekanal radio açarğa kereşüçelär tieşle efir yışlıqların qullanır öçen resmi oyışmalardan texnik röxsät alırğa tieş. Monıñ öçen ul Elemtä Ministrlığına ğına tügel, ä başqa däwlät strukturalarına da möräcäğät itärgä turı kilä. Bulaçaq radionıñ nindi töbäktä, nindi diapazonda närsä turında söyläyaçägen añlatıp, şul uq radio dulqınına başqa däğwa itüçelär belän köç sınaşıp, maxsus konkurs komissiäsendä ciñep çığarğa kiräk. Radio yışlığın räsmi terkäw, konkursta qatnaşu, radio tapşırğıç, antenna, başqa cihazlarnı alunıñ bäyäse 100-200 men dollarğa çaması töşä. Ğadi keşe öçen bu aqça bik zur bulıp kürensä dä, bay keşe öçen bu mikdar ike danä prestijlı djip yä isä mersedes markalı maşinasının bäyäse belän ber.
Ämmä federal'' qanunnarğa yazılğan taläplärgä tulısınça cäwap birü massa quläm mäglümät çarasınıñ qıyınlıqsız eş alıp baruına garantiä birmi ikän. Qazannıñ ber kommersiä televizion häm radio kompaniäseneñ programalar direktorı süzlärençä, Rusiä qanunnarı buyınça här televizion häm radio kanalınıñ litsenziäsen tartıp alu öçen küp mömkinleklär bar. Ängämädäşebäz üz isemen atamawnı soradı. Anıñ süzlärençä, här radiostansiäğa birelgän litsenziäda anıñ tapşırular konsepsiäse, programması yazıla. Mäsälän bu stansiä üzeneñ köndälek programmasınnan elek yañğırağan, läkin tıñlawçını cälep itä almağan tapşırularnı töşersä, şul säbäptän aña matbuğat ministrlığı kisätü yasıy, röxsät alğan waqıtta wäğdä itelgän tapşırunı programmağa qaytarunı taläp itä. Mäsälän, sin awıl xucalığı turında söyläwçe radio açıp, altın säwdäse turında tapşırular alıp bara almıysıñ. Barısı da aldan ğarizada. Programmada, ustavlarda kürsätelergä tieş. Radiostansiä üz xatasın tözätmäsä, anıñ litsenziäne yuğaltuı da ixtimal.
Älege ängämädäşebezneñ FM dulqınnarında eşlägän radiosı Azatlıq radiosınıñ rusça tapşıruların retranslyatsiägä cibärä. Şuña kürä ul litsenziä birüçe oyışmalar turında söylägändä bik saq bulırğa tırıştı. Ängämädäşebezneñ süzlärençä, ğomümän alğanda Qazanda häm Tatarstanda FM radiolar säyäsätkä, iktisadqa bağışlanğa mäglümätne taratu belän bik qızıqsınmıylar. İñ uñışlı stansiälär – qısqa mawıqtırğıç tapşırular äzerläp, iñ küp waqıtnı törle zamança muzıykağa bağışlap eşlilär. Çönki, dide ul, säyäsätne, iktisadnı böten neçkälekläre belän añlatqan tapşırularnı äzerläw bik qibat, ä belgeçlärne çaqırmıyça äzerlängän tapşırular berkemgä dä qızıq tügel, çönki tıñlawçı üze belmägänen işetergä teli. Şul uq waqıtta, Mäskäwdä mäsälän, FM dulqınnarında muzıqa belän bik mawıqmağan, ä iñ sonğı xäbärlär häm törle möhim mäglümätne taratqan stansiälär modağa kerä başlıy. Elek Mäskäwdä andı radio ber genä ide – Exo Moskvı. Zamança mäglümäti tapşırularnı äzerläwçe radiolarnıñ iñ moxim sıyfatı – xäbärlärne, törle keşelärneñ alarğa qarata mönäsäbätlären citkergändä ber yaqlı da bulmaw.
Audio
Mondıy stansiälär amerikadağı köbek, uzläreneñ mikrofonnarı aldına törle şäxeslärne çaqıralar, häm efirda ber bersennän ayırılıp torğan fikerlär yañğırıy. Bu inde elek Sovet ilendä distälärçä yıllar däwam itkän ğadätkä qarşı kilä. Çönki elek radio Sovet keşelärenä närsäneñ döres ikänlegen, närsäneñ döres bulmağanın, kemneñ yulbaşçı, ä kemneñ xalıq doşmanı ikänlegen üze añlata ide. Xäzer radionıñ role başqaça. Ul boyırıq birmi, ä çınbarlıqnı törle yaqlardan surätli.
Ämmä tormış şunı kürsätä - säyäsätkä bik yaqın tormağan, üz tapşıruları belän qanun bozmağan radiolar da räsmi dairälärneñ basımı astına elägergä mömkin. Soñğı ike atna öçendä Ufada cirle xaqimiät törle säbäplär belän 3 däwläti bulmağan radiostansiäne, Bulğar FM, Xit FM häm Radio Retro efirdan alğannar. Bu radiostansiälär üzläreneñ köndälek xäbärlärendä Başqortostanda prezident saylawları turında söylägändä, Mortaza Raximovqa oppozitsiäda torğan kandidatlar turında belderep barğan.
Ele iskä alınğan radiolar Ufada ber niçä yıl buyı eşlägän, läkin prezident saylawları kilep citkäç kenä alarğa yanğınnardan saqlaw, sanitariä häm epidemiä inspeksiäläre bäylänä başlağan. Törle räsmi inspeksiälär tapşırğıç cihazlarığız tieşle urında urnaşmağan, xalıqnıñ sälämätlegenä zıyan yasıy, eş bülmäläregezdä yanğınğa qarşı iminlek çaralar kürelmi, dip bäysez radiolarnıñ xezmätkärlären eştän tuqtatalar. Östäwenä radiolarnıñ tapşırğıç antennalar bilgesez keşelär tarafınan sütelä başlağan yäisä radio öçen arendağa bina birüçe räsmi oyışmalar arenda kontraktın tiz arada özüne taläp itälär.
Xäzer saylawlar aldında zıyan kürgän radiostansiälär Başqortostan räsmi oyışmaların mäxkämägä birergä cıyınalar. Bu mäxkämäläşülär turında sez aldağı tapşırularıbızda işetersez, xörmätle tıñlawçılar. Şulay itep kemneñder qaraşınça döres söylämägän radiolarğa qarşı qanunğa turı kilgän yä isä kilmägän çaralar qullanıla. Tapşıru oyıştıruçılar matbuğat ministrlığı aldında ğına tügel, ä törle texnik häm xättä sanitarlıq häm gigienik kontrol'' xezmätläre aldında cawaplı. Texnik säbäpkä sıltap, säyäsi yaqtan kemgäder oşamağan radiolarnı yabıp ta quyalar. Formal'' yaqtan sanitariä, ekologiä, texniqa iminlegen tä''min itäbez dip, säyäsi kändäşne yuq itü praktikası haman da bar äle.
Ämma qayber oçraqlarda, räsmi orğannar radionıñ cämğıät tormışında şaqtıy zur rol'' uynawın añlıylar. Mäsälän Tatarstanda mönä inde 60 yıl buyı Gossvyaznadzor komitetı eşläp kilä. Anıñ burıçı, böten elemtä oyışmaları kürsätkän xezmätläreneñ sıyfatın tikşerü, televidenie häm radio kompaniälärneñ litsenziä şartlarına cawap birüne küzätep baru. Litsenziä taläplärenä turı kiterep eşlämägän radiolarğa qarata Gossvyaz''nadzor ştraf salu häm litsenziäne kire alu protseduraların qullana ala.
Däwlät elemtä küzätüçese, Gossvyaz''nadzor oyışması citäkçese Änwär Väliev süzlärençä, qup sanlı radiolarnıñ eşen kontrol'' astında totu bik qatlawlı eş, elek anı tik Elemtä Ministrlığı alıp bara ide, ä xäzer aña estäp küzätü eşlären Matbuğat häm teleradiotapşıyrular ministrlığı da başqara. Änwär Väliev süzlärençä, bu ike ministrlıq däwläti häm däwläti bulmağan radiolarğa qarata üz ğamällären zur saqlıq belän, dialog şäkelendä alıp barırğa tırışalar. Mäsälän, elekke Tatarstan Däwlät radiosı VGTRK Bötenrusiä Däwlät Teleradiokompaniäse häm Tatarstan Yaña Ğasır teleradiokompaniäse arasında bulengäç, menä inde ber yıldan artıq Rusiä däwlät kompaniäse eçenä kergän Tatarstan radiosı üz radiotapşıruları öçen xäzerge qanunnar buyınça alınğan litsenziä almağan. Şulay da ul efirğa çığa.
AUDIO
Änwär äfände fikerençä, bu oçraqta Tatarstan radiosınıñ tieşle röxsäte bulmağaç anı efirdan mäxrüm itü döres bulmas ide. Distälärçä yıllar däwamında bu Tatarstanda häm kürşe ölkälärdä yäşägän tatarlarğa ozın dulqınnar aşa mäglümätne häm mädäniät-sänğat äsärlären citkerep tora. Litsenziäse äle eşlänep betmägän bulsa da, bu radiosız tatarstanlılar yäşi almıy, dide bezgä Gossvyaznadzornıñ başlığı. Dimäk, litsenziä eşlären tärtipkä kiterü elektän alıp barılğan tapşırularnı tuqtatmıyça ğına başqarılırğa tieş bula.
Şul uq waqıtta berniçä atna elek Azatlıq radiosınıñ Qazan byurosına kilgän ber xatqa küz salıyk. Anda Tatarstan Däwlät Radiosı başlıqları üzebezneñ dä, Azatlıq radiosınıñ da Tatarstanda eşlär öçen litsenziä bulmaw säbäple Azatlıq tapşıruların retranslyatsiäüne tuqtatabız dip yazğannar ide. Retranslyatsiä haman däwam itä, anıñ öçen zur räxmät.
Süz uñayınnan Azatlıq radiosına Tatarstanda söylär öçen litsenziä kiräk me digän mäsäläne açıqlıyk? Äydägez uylap qarıyk. Azatlıq radiosı – nersä ul? Ul - çit ildä urnaşqan häm tapşıruların annan uq cibärgän milli radio. Anıñ Tatarstanda uzeneñ radiotapşıyrgıyçlar yuq, dimäk ul yuridik küzlektän qarağanda Rusiäda terkälergä tieş bulğan mäglümät çarası tügäl. Rusiäneñ qanunnarı buyınça, Azatlıqnıñ rusiädäge wäkilçelekläre, anıñ Rusiädäge byuroları tik iä Çit İl Eşlär ministrlıygında törkälergä tieş.
Litsenziälär birä torğan orğannarı öçen Azatlıq Radiosı yuq, ul böten dönyağa bilgele bulğan isem genä bulıp tora. Räsmi oyışmalar anı ayırım ber radio itep terki almıylar. Çönki här radionıñ üzeneñ tapşırğıç cihazları bulırğa tieş, ä Azatlıqnıñ tapşıruları qısqa dulqınnarda, sputnik aşa häm maxsus antennalar aşa taratıla. Anıñ antennaları häm tapşırğıç stansiäläre xalıqara elektr elemtäse normalarına nigezlänep eşli. Retranslyatsiä ul ayırım töbäktäge tıñlawçılarğa uñaylı şartlar tudıru çarası ğına. Sputnik tälinkäse, televizor, radioalgıyç kebek ber texnik caylanma. Yäğni qısqa dulqındağı tapşırularnı cirle dulqınnarda qabatlaw ul başqa töbäktä yasalğan tovarnı, audiovideotasmanı öygä alıp qaytıp tıyñlaugv oşaş. Çit il radioların Rusiädä yabıp quyu momkin tügel, ä radioalgıyçlarnı, komp''yuterlarnı cıyıp alu, alarnı qullanunı tıyu zamanı kilmägän äle. Şul uq tärtip buyınça distälärçä çit il telekanalları här fatirğa kilep tora. Alarnı cirle yışlıqlarda yäki kabel'' aşa taratuçı operatorlar böten don''yada bar. Efirda divarlar tözü, mäğlumat, mädäniät möxiten administrativ çiklär belän bülgäläw xäzerge zamanda bik qatlawlı. Şulay da qayber töbäklärdäge avtoritar xaqimiätlär mondıy omtılışlardan baş tartmıy. Barlıq oçraqlarda da qanunnarnı. Qağidälärne, qannarnı belmiçä, ütämiçä efir dulqınnarında xäräkät itep bulmıy.
Menä şundıy qızıqlı näticägä kiterde bezne Rusiä Massa-küläm Mäglümät Çaraları turında qanunnı häm östämä dokumentlar.
Läkin tormış şunı da kürsätä. Tapşırular alıp baruğa litsenziä bulsa da radio çınlap ta söyli alır dip äytep bulmıy. Yäisä tieşle litsenziäneñ bulmawı da qayber radiolarnı efirdan şul uq könne quuğa kitermi.
Iskändär Nurmıy, Qazan.