Accessibility links

Кайнар хәбәр

Riman Ğilemxanov: «...Dönyanıñ teläsä qaysı ilendä ber genä millätkä östenlek birü zur faciğälärgä kiterergä mömkin... Başqortstan sabağı üzençä ber kisätü ul – bezgä dä, başqalarğa da...» Tatarstan yäşläre


Saylawlar ütep kitte inde, ä Yaña yılğa äle şaqtıy waqıt bar. Şuña gäzitlär şuşı ike waqiğa arasında bulğan ber niçä atna eçendä kübesençä, köndälek mäs’älälärgä iğtibar birde. Avtouzışlarda Rusiä, Evropa çempionı isemnären yawlağan sportçılarnı, futbol çempionatında öçençe urınnı alğan «Rubin» komandasın büläkläw buldı. Däwlät şurası utırışı, byudjetnı qabul itü, konstitutsiägä tözätmälärne qaraw, gäzitlärdä yaqtırtılsa da, saylawlar teması kebek kiñ çağılış tapmadı.

Ämma kürşe respublikada, Başqortstanda saylawlar äle tämamlanmadı. Şuña andağı waqiğalar Tatarstan gäzitlärendä dä yaqtırtıldı. Tatarstan yäşläre gäzite «Başqortstanda nilär bulıp yata» digän baş astında tügäräk östäl söyläşülären bastırdı. Gäzit bu çaranı äzerlägändä, «İke respublika arasında qara mäçe bügen genä yögerep ütteme, «suverenlıq» digän süzne kem, niçek añlıy, Başqortstandağı milli säyäsät nindi näticälärgä kiterergä mömkin, tatarlarğa üz-üzen saqlar öçen ni eşlärgä?» - digän sorawlar quyğan. Şularğa cawap tabu öçen xäbärçe Riman Ğilemxanov ğalim Damir İsxaqovnı, cämäğät eşleklese Rimzil Wäline, Tatar ictimaği üzäge citäkçese Räşit Yäğfärovnı gäzit redaksiäsenä çaqırdı.

Damir İsxaqov mäsälän anda, Başqortstandağı tatar probleması 60nçı yıllardan birle kilä dip yaza. Başqa ber belgeç, mondıy fiker dä äytä.

Töp xata – millätne başqortlarğa ğına östenlek birü yulı belän üsterü. Yänäse, citäkçelektä, profsoyuzlarda, partiä oyışmalarında, mädäniät häm mäğärifkä qarağan barlıq oyışmalarda başqortlar sanı kübräk bulırğa tieş. Älegä programmanı xökümät räsmi räweştä qabul itmäsä dä, ul 80-90 % ütälde. Ägär Tatarstan şuşı yul belän barsa, qara tawış çığar ide. Federal Üzäk Başqortstandağı xällärgä bik tınıç, xätta xuplap qaradı, xalıq sanın alğanda da başqortlarnı, tatarnı bülgän kebek, törle törkemnärgä bülmädelär ».

Tatar ictimaği üzäge citäkçese Räşit Yäğfärov, kürşe respublikadağı problemalarnı xäl itü öçen – avtonomiä räweşendäge «Keçe Başqortstan» häm ike respublikanı quşıp,konfederatsiä tözüne täqdim itä. Läkin başqa belgeçlär uylawınça, konfederatsiä tözü ideyası – tormışqa aşmaslıq xıyal. Gäzit xäbärçese, kürşelär belän aralar suınuda tışqı köçlärneñ dä tä’sire barlığına iğtibarnı yünältä anda. Damir İsxaqov bu fiker belän kileşä häm bu köç – Mäskäw, dip belderä. Misal itep ul Paqıstan ğalime Xafiz Mälikneñ fikeren kiterä. Menä älege tügäräk östäl söyläşüennän ber özek.

« Ul ike yıl rättän monda qaytıp yörep, Başqortstan turında zur mäqälä yazıp, ingliz telendä bastırıp çığarğan ide. Älege mäqälädä «Başqortstannıñ Tatarstanğa qarşı Mäskäw belän yäşeren kileşüe bar» dip yazğan ide ul. Üze Qazanğa kilgäç : « Älege yullarnı yazğanda närsäne qul aldında tottığız?» - dip soradım. Xafiz Mälik: « Monda alıp barılğan milli säyäsättän çığıp, şul fikergä kildem, - dide häm, - Başqortstan tatarlarğa qarşı torsa, Mäskäw monı xuplıy dip tä östäde. Berençe etapta, respublikalar suverenlıq dawlap yörgändä, mondıy säyäsät Mäskäw öçen faydalı ide. Başqortstan säyäsätçelär monı añlapmı, ällä añışmıymı, tatarnı tipkäläw belän şul xätle mawığıp kittelär ki, näticädä ber üzläre torıp qaldılar.» - dip äytä Damir İsxaqov.

Bu söyläşüdä qatnaşqan belgeçlär, kürşe respublika belän aralarnı yaqınaytu kiräklegen tanıy häm anıñ öçen Başqortstanda tatar mäs’äläsen xäl itärgä kiräk, dip äytä. Damir İsxaqov mäsälän, Tatarstanğa da yanıy torğan qurqınıç xaqında fikerläre belän urtaqlaşa. Mäsälän, anıñ süzlärençä, mäğlüm «YUKOS» şirkäte Tatarstannı qulğa töşerü öçen eş alıp barğan.«Eçke berdämlek bulmağaç, doşmannar tıştan bärep keräçäk, bezgä tışqı küçlärne çamalarğa, alar artında kem torğanın belergä kiräk», dip sanıy ul. İnde äñgämäneñ axırında, gäzit xäbärçese Riman Ğilemxanov tübändäge näticä yasıy.

« Äñgämädäşlärem fikerençä, dönyanıñ teläsä qaysı ilendä ber genä millätkä östenlek birü zur faciğälärgä kiterergä mömkin. Misal itep yıraq barası tügel, soñğı 10 yılda ğına da elekke SSSR eçendä, tuğandaş sanalğan illärdä küpme ızğışlar kilep çıqtı. Berböten respublikalar taraldı. Başqortstan sabağı üzençä ber kisätü ul – bezgä dä, başqalarğa da. Döres, Tatarstan citäkçelege xäzergä bezdä ızğış çığuğa yul quymıy, säbäp birmi. Tik äñgämädäşlärem äytüençä, problema bar. Ä inde tatarnıñ kiläçäk yazmışı turında uylıybız ikän, bezneñ köç - «diasporada», millättäşlärebezneñ biş millonlabı çittä yäşi, şul isäptän Başqortstanda da. Milli mänfäğätlär böten Rusiädä, böten tatar dönyasında çağılış tabarğa tieş.» - dip yaza Riman Ğilemxanov Tatarstan yäşläre gäzitendä.

Звезда Поволжья gäzite dä Başqortstandağı saylawlar temasına iğtibarlı. Bu atnada anda « Башкирский провал» digän yazma basılıp çıqtı. Anıñ avtorı – D. Kamili. Anıñ yazuınça, Başqortındağı saylawlarda törle oligarx törkemnäre köräşte.

Tatarstannıñ başqa gäzitläre Başqortstandağı saylawlar belän ällä ni qızıqsınmıy. Bu atnada Восточный Экспресс saylawlarğa qädär ay sayın ütkärä torğan çarasın yañartıp cibärde. Süz iñ tä’sirle keşelär isemlege turında bara. Saylawlardan soñ wazğiät ällä ni üzgärmägän şikelle, berençe ike urında Prezident Mintimer Şäymiev belän xökümät räise Röstäm Miñnexanov bara, annan soñ, şähär başlığı Kamil İsxaqov, annan soñ parlament räise Färit Möxämmätşinnı kürep bula. Gäzit xäbärçese yazğança, 3nçe häm 4nçe urınnar arasında ayırma bik keçkenä, şuña Kamil Şamil ulı da, Färit Xäyrulla ulı da tä’sirlek buyınça, 3nçe urında bara dip isäpläp bula. Saylawlardan soñ, Prezident apparatı citäkçese Äğzam Ğöbäydullinnıñ tä’sirlege artqan, deputat kenägäsen köräşep alğan ere biznes wäkile Ayrat Xäyrullinnıñ da däräcäse üsä bara. Baştaraq ul 11nçe urında bulsa, xäzer -10nçe urınnı bili. Ğomumän saylawlarda qatnaşu säyäsätçelärneñ reytingına yaxşı tä’sir itä küräseñ, İvan Graçev ta, Aleksandr Saliy da, Oleg Morozov ta isemlektä yuğarıraq urınğa kütärelgän.

Gäzit xäbärçese Respublikada tä’sirle keşelärne 3 törkemgä bülep qarıy. 1nçesenä ul yuğarı däräcäle däwlät çinovnikların kertä, ikençe törkemgä, xäbärçe fikerençä – sänäğätçelär, ere biznes wäkillärennän tora. 3nçe törkemgä gäzit – şähär, rayon başlıqları kertä. Ğinwar ayında isemlektä üzgäreşlär bulırmı yuqmı, Восточный Экспресс atnalığı kürsäter.



Tatar gäzitläre kübesençä mädäniät ministrlığınıñ 50 yıllığına bağışlap, inde 2nçe atna rättän külämle yazmalar basılıp kilä. Ütkän atnada Mädäni comğa gäziteneñ tulı ber sanı şuşı yubileyğa bağışlandı, inde bu yulı Şähri Qazan häm Watanım Tatarstan gäzitläre dä şuşı waqiğağa üz bitlären bülep birde. Ä Mädäni comğa gäzitendä Watanım Tatarstan gäzite xäbärçese Lütsiä Farşatova, yazılu kampaniäsenä bağışlanğan yazma belän çığış yasıy. Anıñ yazuınça, küp oçraqlarda Watanım Tatarstan kebek räsmi tatar gäziteneñ tirajı kimüe citäkçelärneñ tatarça belmäwgä häm alarnıñ şuşı räsmi gäzitne uqımawğa bäyle. «Üz-üzebezne ügisetmik» digän yazmasında ul mäsälän, räsmi tatar matbuğatınıñ tirajı bermä-ber kimep baruın bilgeläp ütä. Yazmanıñ axırında, avtor, tatar matbuğatına qarap, şundıy näticä yasıy. «Tatarstanda räsmi räweştä ike däwlät tel sanalsa da häm bu zakon belän berketelsä dä, qızğanıçqa häm oyatıbızğa kürä, respublikağa isem birgän millätneñ üz tele äle bügengä qädär däwlät tele bulıp nığıp kitä almadı». Dip yaza Mädäni comğa gäzitendä Lutsiä Farşatova.

Bikä Timerova.
XS
SM
MD
LG