Maynıñ 1endä könbatış Yevropanıñ 15 däwlätennän torğan Yevropa Berlegenä üzäk häm könçığış Yevropanıñ 10 ile quşıla: Çexiä, Estonia, Latvia, Litva, Macarstan, Polşa, Sloveniä, Slovakia, Kipr häm Malta. Berlekneñ soñğı kiñäyüe 1995tä bulğan ide. Ul çaqta 3 il quşıldı: Şvetsiä, Finlandia häm Avstria. Xäzerge kiñäyü beryaqtan iñ zurı bulsa (älege 10 ildä 75 million keşe yäşi), ikençe yaqtan anıñ simvolik tarixi mäğnäse bar. Yaña äğzalarnıñ kübese elekke komunistik illär. Yağni, Yevropada ikençe dönya suğışınnan qalğan iske büleneş yuqqa çığa digän süz. Rimdağı Amerikan Universitetı professorı James Waltson, bu waqiğanı tarixi dip atadı:
Audio (James Waltson)
"Bu Yevropa Berlegendä älegä qädär bulmağan iñ zur kiñäyü. Hiçşiksez tarixi waqiğa. Ul Salqın suğış çorı betüen, Yevropanıñ tulısınça üzgärüen añlata."
Tantana çaralarınıñ İrlandiä başqalasında ütüwe şunıñ belän añlatıla: 1 May bu ilneñ Berlektä räislek itkän waqıtına turı kilde. Läkin monda da ber mäğnä bar. Zurlığı häm xalıq sanı belän Tatarstan qädäre genä bulğan bu il Yevropa Berlegendä ber uñışlı misal bulıp tora. Ni barı berniçä distä yıl eçendä, xäyerçe awıl batqağınnan ul zamança texnologiäle iqtisad däräcäsenä kütärelde. Küp kenä yaña äğza-illär İrlandiä misalın qabatlarğa telär ide.
Yaña illär quşılğannan soñ Yevropa Berlegendä xalıq sanı 450 millionğa citäçäk. Beryatqan bu Yevropanıñ säyäsi, mädäni, iqtisadi berläşüe bulsa, ikençe yaqtan, bixisap yaña mäşäqätlär östäläçäk. Soñğı fiker beleşülärgä qarağanda, kiñäyüne xuplawçılar sanı inde kimi bara. Yaña äzğa-illär beryaqtan Berlekkä quşılu – alarğa yaña iqtisadi forsat bulır dip ömetlänä, ikençe yaqtan, qayçandır Mäskäwgä qarap yäşägän bu illär xäzer Brusselnıñ şundıy "ölkän abzıyğa" äylänüennän qurqa. Könbatış illär isä könçığıştan arzan eşçelär ağıla başlar dip borçıla. Berlekneñ iqtisadi yaqtan uñışlı bulaçağı isbatlanğan sanalsa, säyäsi yaqtan qarağanda sorawlar bar. Berlekneñ yaña konstitutsiäse tiräsendäge bäxäslär häm Ğiraq belän bäyle qarşılıqlar monı açıq kürsätte. Professor James Waltson:
Audio (James Waltson)
"15 äğza bulğanda uq citdi qarşılıqlar bar ide, 25 äğza bulğaç alar tağı da artaçaq, bu qarar qabul itüne awıraytaçaq. Törle mänfäğät, törle qaraş, törle täcribä bulğanda yaxşı niät kenä yärdäm itmi. Könçığış illär bu Berlekkä tämam üzgä tarixi yök belän kilä."
Qısqası, Yevropa Berlegeneñ kiñyüe – yaña äğzalar alu ğına tügel, Berlekneñ üze öçen dä citdi sınaw bulaçaq. Yaña äğzalarnı ul ni däräcädä ğailäsenä qabul itä alır? Ägär uñışsız bulsa, Berlek – iqtisadi yaqtan otışlı, ämmä säyäsi yaqtan köçsez, ğadi ber irekle säwdä töbäge bulaçaq. Uñışlı bulsa – bu 25 däwlät xalıqara säxnädä ber köç bulıp xäräkät itergä mömkin.
Çirattağı kiñäyügä kilgändä, ofıqta tağın 3 namzät kürenä: Bolğarstan, Rumınia häm Törkiä. Boğarstan häm bälki Rumınia berniçä yıldan Berlekkä alınır dip kötelä. Ä menä Törkiä belän beraz awırraq. Atnakiç könne Fransiä prezidentı Jacques Chirac, Törkiägä Yevropa Berlegenä kerü öçen äle tağın 10-15 yıl kiräk bulaçaq dide:
Audio (Jacques Chirac)
"Älegä Törkiä Yevropa Berlege namzätlärenä quıylğan taläplärgä cawap birmi. Soñı yıllarda Törkiä bu yünäleştä citdi, qabatlap äytäm, citdi citdi tırışlıqlar kürde. Läkin eşlise eşlär äle baytaq."
Ali Gilmi, Praga
Audio (James Waltson)
"Bu Yevropa Berlegendä älegä qädär bulmağan iñ zur kiñäyü. Hiçşiksez tarixi waqiğa. Ul Salqın suğış çorı betüen, Yevropanıñ tulısınça üzgärüen añlata."
Tantana çaralarınıñ İrlandiä başqalasında ütüwe şunıñ belän añlatıla: 1 May bu ilneñ Berlektä räislek itkän waqıtına turı kilde. Läkin monda da ber mäğnä bar. Zurlığı häm xalıq sanı belän Tatarstan qädäre genä bulğan bu il Yevropa Berlegendä ber uñışlı misal bulıp tora. Ni barı berniçä distä yıl eçendä, xäyerçe awıl batqağınnan ul zamança texnologiäle iqtisad däräcäsenä kütärelde. Küp kenä yaña äğza-illär İrlandiä misalın qabatlarğa telär ide.
Yaña illär quşılğannan soñ Yevropa Berlegendä xalıq sanı 450 millionğa citäçäk. Beryatqan bu Yevropanıñ säyäsi, mädäni, iqtisadi berläşüe bulsa, ikençe yaqtan, bixisap yaña mäşäqätlär östäläçäk. Soñğı fiker beleşülärgä qarağanda, kiñäyüne xuplawçılar sanı inde kimi bara. Yaña äzğa-illär beryaqtan Berlekkä quşılu – alarğa yaña iqtisadi forsat bulır dip ömetlänä, ikençe yaqtan, qayçandır Mäskäwgä qarap yäşägän bu illär xäzer Brusselnıñ şundıy "ölkän abzıyğa" äylänüennän qurqa. Könbatış illär isä könçığıştan arzan eşçelär ağıla başlar dip borçıla. Berlekneñ iqtisadi yaqtan uñışlı bulaçağı isbatlanğan sanalsa, säyäsi yaqtan qarağanda sorawlar bar. Berlekneñ yaña konstitutsiäse tiräsendäge bäxäslär häm Ğiraq belän bäyle qarşılıqlar monı açıq kürsätte. Professor James Waltson:
Audio (James Waltson)
"15 äğza bulğanda uq citdi qarşılıqlar bar ide, 25 äğza bulğaç alar tağı da artaçaq, bu qarar qabul itüne awıraytaçaq. Törle mänfäğät, törle qaraş, törle täcribä bulğanda yaxşı niät kenä yärdäm itmi. Könçığış illär bu Berlekkä tämam üzgä tarixi yök belän kilä."
Qısqası, Yevropa Berlegeneñ kiñyüe – yaña äğzalar alu ğına tügel, Berlekneñ üze öçen dä citdi sınaw bulaçaq. Yaña äğzalarnı ul ni däräcädä ğailäsenä qabul itä alır? Ägär uñışsız bulsa, Berlek – iqtisadi yaqtan otışlı, ämmä säyäsi yaqtan köçsez, ğadi ber irekle säwdä töbäge bulaçaq. Uñışlı bulsa – bu 25 däwlät xalıqara säxnädä ber köç bulıp xäräkät itergä mömkin.
Çirattağı kiñäyügä kilgändä, ofıqta tağın 3 namzät kürenä: Bolğarstan, Rumınia häm Törkiä. Boğarstan häm bälki Rumınia berniçä yıldan Berlekkä alınır dip kötelä. Ä menä Törkiä belän beraz awırraq. Atnakiç könne Fransiä prezidentı Jacques Chirac, Törkiägä Yevropa Berlegenä kerü öçen äle tağın 10-15 yıl kiräk bulaçaq dide:
Audio (Jacques Chirac)
"Älegä Törkiä Yevropa Berlege namzätlärenä quıylğan taläplärgä cawap birmi. Soñı yıllarda Törkiä bu yünäleştä citdi, qabatlap äytäm, citdi citdi tırışlıqlar kürde. Läkin eşlise eşlär äle baytaq."
Ali Gilmi, Praga