Rusiäneñ AQŞ täqdimenä quşıluın Waşington küpläp üterü qoralları taraluğa qarşı köräştä zur adım dip bäyäläde. Rusiä AQŞ prezidentı George Bushnıñ bıltırğı şuşı täqdimenä 15-nçe häm iñ zur il bularaq quşıldı. Analitiklar monı uñay adım dip sanasa da, Waşingtonnıñ bu täqdimen äle küpyaqlap açıqlıysı, eşkärtäse bar di.
Bu initsiativa aña quşılğan äğza illärneñ küpläp üterü qoralları bulırğa mömkin yöklärne tuqtatu xezmättäşlegen, andıy yöklär turında küzläw mäğlümätlären urtaqlaşunı küzdä tota. Äğza illär cirdä, küktä häm diñgezdä, şikle binalarnı, korablarnı yäki oçqıçlarnı tikşerä alaçaq. Ämma bu tikşerülär äğza illärneñ territoriälärendä genä bula ala. Neytral'' hawada yäki sudağı şikle oçqıçlar yäki korablarnı tikşerü mäs''äläse isä açıqlanmıy qalğan. Waşintondağı Xalıqara tınıçlıq öçen Karnegie Fondınıñ küpläp üterä qoralları taraluğa qarşı bülek mödire urıbasarı John Wolfstahl bu mäs''äläne äle çişäse bulaçaq di:
AUDİO: Xäzergä bu initsiativa äğza illärgä üz territoriälärendäge köymälärne yäki oçqıçlarnı ğına tikşerü mömkinlege birä. Bu älege däwlätlärneñ üz qanunnarın buldıruın häm ul qanunnarnıñ citärlek däräcädä qırıs buluın tä''min itüçe koardinatsiäläw mixanizmı bulıp tora. Ul köymälär yäki oçqıçlar xalıqara territoriädä bulğanda problema çığaçaq. Moñarçı Panama yäki Liberiä kebek illärneñ xalıqara sulardağı korabların tikşerergä aldan röxsät alırğa ireşü oçraqları bulsa da, bu initsiativanıñ xalıqara sulardağı tieşle tamğaları bulğan legal'' korablarnı tuqtatıp tikşerü öçen xoquqıy nigeze yuq.
Küp kenä küzätüçelär bu mäs''älälärne çişü öçen älege initsitativanıñ Bush administratsiäse tözergä telägän maxsus koalitsiä qısalarınnan kiñräk xalıqara xoquqıy nigezen buldıru kiräk di. Şulay uq bäxäslär çıqmasın öçen nindi yöklärneñ küpläp üterü qoralları yäki andıy qorallarnıñ ber öleşe dip sanaluın açıq bilgelärgä kiräk bulaçaq.
Bu eş BMO qaramğında bula alır ide. Ämma AQŞ säyäsi säbäplärdän eşne bu yünäleştä cibärergä telämi di Wolfstahl.
AUDİO: Monıñ öçen berniçä mexanizm bula ala. Berençese, BMO İminlek Şurası üz äğzalarına, plutoniy yäki nıq bayıtırlğan uran kebek qoral materialları buluı belensä andıy yöklärne tuqtatu wäkaläte birä ala. Ämma ber problema bar. Qanatlı raketalar töyähän korablarnı tuqtatu turında xalıqara kileşügä ireşep bulmas kebek. Çönki qanatlı raketalarnı Tönyaq Korea ğına tügel, küp illär, şul isäptän AQŞ ta Angliä kebek illärgä sata.
Atlantik-ara İminlek öçen Berlin mäğlümät üzäge mödire Otfried Nassauer AQŞnıñ berektäşe bulğan Paqstan mäs''äläsen kütärä. Küptän tügel Paqstannıñ elekke atom programması başlığı Abdul Qadir Xan İran, Tönya Korea häm Liviägä atom serlären satuın tanığan ide. Nassauer Waşingtonnı ike törle standar qullanuda ğäyeplämäsennä öçen närsäneñ küpläp üterü qoralı buluın häm tikşerelüçe illär isemlegen açıqlarğa kiräk di.
AUDİO: AQŞnıñ Paqstanğa F-16 oçqıçın satuğa kilgändä, F-16ğa atom qoralı urnaştırıla ala. Başqa illär tuqtağız äle, Pastan küpläp üterü qoralların taratmaw öçen möhimme dip sorarğa mömkin. Möhim bula ala. Şuña kürä mondıy yök bulırğa tieş tügel. İkençe yaqtan qarağanda, başqa illär mäs''äläsendä dä şul uq xäl qabatlanırğa mömkin. Minemçä texnologik mäs''äläne dä xoquqıy mäs''äläne dä açıq bilgelärgä kiräk.
Ul şulay uq, Waşingtonnıñ initsiativası tä''sirle bulsın öçen anda möhim transportlawçı häm texnologiälär citeşterüçe däwlätlärneñ qatnaşuı zarur di.
AUDİO: Dönyadağı korablarnıñ küpçelegenä keçkenäräk öçençe dönya illäreneñ älämnäre elengän. Qanun bozılmasın öçen ul illärneñ dä mondıy initsiativağa qatnaşusı zarur. Hiçşiksez Qıtay belän Hindstan kebek zur illär dä quşıluı kiräk. Säwdä häm texnologiälärgä kilgändä şul uq närsä Braziliägä häm başqa möhim däwlätlärgä dä qağıla.
Uzğan cäydä Gretsiä sularında qoral häm şartlarqıçlar töyägän korabnıñ tuqtatıluı AQŞ initsiativasınıñ uñışı bularaq sürätlänsä dä, AQŞ häm İspaniäneñ Tönyaq Koreadan Yämängä baruçı, raketalar töyägän korabnı tuqtatuına Yämän ul xoquqıy räweşle bezneñ qorallı köçlär öçen kiterelä dip protest beldergäç korabqa yulın däwam itü mömkinlege birergä mäcbür buldılar. Bush administratsiäseneñ suğıştan soñ Ğiraqta küpläp üterü qoralları taba almawı da bu mäs''älädä xalıqara konsensusqa ireşügä qomaçawlap tora.
Naif Aqmal, Praga.
Bu initsiativa aña quşılğan äğza illärneñ küpläp üterü qoralları bulırğa mömkin yöklärne tuqtatu xezmättäşlegen, andıy yöklär turında küzläw mäğlümätlären urtaqlaşunı küzdä tota. Äğza illär cirdä, küktä häm diñgezdä, şikle binalarnı, korablarnı yäki oçqıçlarnı tikşerä alaçaq. Ämma bu tikşerülär äğza illärneñ territoriälärendä genä bula ala. Neytral'' hawada yäki sudağı şikle oçqıçlar yäki korablarnı tikşerü mäs''äläse isä açıqlanmıy qalğan. Waşintondağı Xalıqara tınıçlıq öçen Karnegie Fondınıñ küpläp üterä qoralları taraluğa qarşı bülek mödire urıbasarı John Wolfstahl bu mäs''äläne äle çişäse bulaçaq di:
AUDİO: Xäzergä bu initsiativa äğza illärgä üz territoriälärendäge köymälärne yäki oçqıçlarnı ğına tikşerü mömkinlege birä. Bu älege däwlätlärneñ üz qanunnarın buldıruın häm ul qanunnarnıñ citärlek däräcädä qırıs buluın tä''min itüçe koardinatsiäläw mixanizmı bulıp tora. Ul köymälär yäki oçqıçlar xalıqara territoriädä bulğanda problema çığaçaq. Moñarçı Panama yäki Liberiä kebek illärneñ xalıqara sulardağı korabların tikşerergä aldan röxsät alırğa ireşü oçraqları bulsa da, bu initsiativanıñ xalıqara sulardağı tieşle tamğaları bulğan legal'' korablarnı tuqtatıp tikşerü öçen xoquqıy nigeze yuq.
Küp kenä küzätüçelär bu mäs''älälärne çişü öçen älege initsitativanıñ Bush administratsiäse tözergä telägän maxsus koalitsiä qısalarınnan kiñräk xalıqara xoquqıy nigezen buldıru kiräk di. Şulay uq bäxäslär çıqmasın öçen nindi yöklärneñ küpläp üterü qoralları yäki andıy qorallarnıñ ber öleşe dip sanaluın açıq bilgelärgä kiräk bulaçaq.
Bu eş BMO qaramğında bula alır ide. Ämma AQŞ säyäsi säbäplärdän eşne bu yünäleştä cibärergä telämi di Wolfstahl.
AUDİO: Monıñ öçen berniçä mexanizm bula ala. Berençese, BMO İminlek Şurası üz äğzalarına, plutoniy yäki nıq bayıtırlğan uran kebek qoral materialları buluı belensä andıy yöklärne tuqtatu wäkaläte birä ala. Ämma ber problema bar. Qanatlı raketalar töyähän korablarnı tuqtatu turında xalıqara kileşügä ireşep bulmas kebek. Çönki qanatlı raketalarnı Tönyaq Korea ğına tügel, küp illär, şul isäptän AQŞ ta Angliä kebek illärgä sata.
Atlantik-ara İminlek öçen Berlin mäğlümät üzäge mödire Otfried Nassauer AQŞnıñ berektäşe bulğan Paqstan mäs''äläsen kütärä. Küptän tügel Paqstannıñ elekke atom programması başlığı Abdul Qadir Xan İran, Tönya Korea häm Liviägä atom serlären satuın tanığan ide. Nassauer Waşingtonnı ike törle standar qullanuda ğäyeplämäsennä öçen närsäneñ küpläp üterü qoralı buluın häm tikşerelüçe illär isemlegen açıqlarğa kiräk di.
AUDİO: AQŞnıñ Paqstanğa F-16 oçqıçın satuğa kilgändä, F-16ğa atom qoralı urnaştırıla ala. Başqa illär tuqtağız äle, Pastan küpläp üterü qoralların taratmaw öçen möhimme dip sorarğa mömkin. Möhim bula ala. Şuña kürä mondıy yök bulırğa tieş tügel. İkençe yaqtan qarağanda, başqa illär mäs''äläsendä dä şul uq xäl qabatlanırğa mömkin. Minemçä texnologik mäs''äläne dä xoquqıy mäs''äläne dä açıq bilgelärgä kiräk.
Ul şulay uq, Waşingtonnıñ initsiativası tä''sirle bulsın öçen anda möhim transportlawçı häm texnologiälär citeşterüçe däwlätlärneñ qatnaşuı zarur di.
AUDİO: Dönyadağı korablarnıñ küpçelegenä keçkenäräk öçençe dönya illäreneñ älämnäre elengän. Qanun bozılmasın öçen ul illärneñ dä mondıy initsiativağa qatnaşusı zarur. Hiçşiksez Qıtay belän Hindstan kebek zur illär dä quşıluı kiräk. Säwdä häm texnologiälärgä kilgändä şul uq närsä Braziliägä häm başqa möhim däwlätlärgä dä qağıla.
Uzğan cäydä Gretsiä sularında qoral häm şartlarqıçlar töyägän korabnıñ tuqtatıluı AQŞ initsiativasınıñ uñışı bularaq sürätlänsä dä, AQŞ häm İspaniäneñ Tönyaq Koreadan Yämängä baruçı, raketalar töyägän korabnı tuqtatuına Yämän ul xoquqıy räweşle bezneñ qorallı köçlär öçen kiterelä dip protest beldergäç korabqa yulın däwam itü mömkinlege birergä mäcbür buldılar. Bush administratsiäseneñ suğıştan soñ Ğiraqta küpläp üterü qoralları taba almawı da bu mäs''älädä xalıqara konsensusqa ireşügä qomaçawlap tora.
Naif Aqmal, Praga.