Küptän tügel Mordoviäda ğadättän tış ber waqiğa buldı. Saranski yanındağı ber urmanda 1938 yılda NKVD xezmätkärläre tarafınnan atıp üterelgän 73 keşeneñ kümelgän urını tabıldı. Monıñ turında “Stolitsa S” gazetası 14 sentäber sanında zur ber material yazıp çıqtı. Ämma iñ berençe bulıp bu qotoçqıç faciğa turında “Erzyän mastor” gazetası 1998 yılda uq yazıp çıqqan ide häm moña bağışlanğan miting ta ütkärgän ide. “Erzyän mastor” gazetası şul keşelärneñ isemlegen häm närsä öçen üterelgänleklären dä yazıp çıqqan ide. Ämma ul waqıtta xaqimiätlär dä, respublikanıñ räsmi gazetaları da awızlarına su qapqan kebek buldı, ber süz dä äytmädelär. Ä Mordoviänıñ däwlät universitetı ul waqıtta şul temağa bağışlanğan maxsus fänni konferensiä ütkärgän ide. Universitet tarixçıları 1998 yılda, şul qaberlekne ezläp, berniçä urında qazıp qarıylar, ämma bernidä taba almıylar. Bu konferensiänıñ materialları uzğan yılda ğına, 5 yıl ütkäç kenä kitap bulıp çıqtı. Şul kitapnı “Poisk“ isemle xärbi-patriotik berläşmä citäkçese Niqolay Kruçinkin uqi häm şul qaberlekne ezli başlıy. Nixayät, respublikanıñ törle mäktäplärennän Saranskiğa berniçä kön ezlärgä dip kilgän 70 uquçı urmanda eşli başlıy. Bäxetkä qarşı, qaberlekne ozaq ezlärgä turı kilmi, anı berençe könne ük Romodanovo urta mäktäbe uquçıları taba.
Monda üterelep kümelgän keşelärneñ kübese erzya xalqınnan – 60 protsent, urıslar – 14 protsent, muqşılar – 10 protsent, qalğannarı – tatar, eston, latış, nemes häm başqalar. Alar bötenese 3 köndä NKVD podvallarında atılğan – 23 mayda 29 keşe, 24 mayda – 41 keşe, 25 mayda – tağı 3 keşe. Mordoviä respublikasınıñ iñ uqımışlı, iñ talantlı keşelären berdän üterep taşlıylar. Qaysıların millätçelektä ğayıplilär, qaysıların “xalıq doşmanı” dip atağannar, qaysıların Stalin, Voroşilov, Budennıynı üterergä cıyınuda ğayıplilär, kübesen “mordovskiy pravotrotskistskiy burjuazno-natsionalistiçeskiy terroristiçeskiy blok”ta qatnaşuda ğayıplägännär.
Professor Vladimir Abramovnıñ “Мордовский народ (1897-1939)” digän kitabında 1937 yılğı repressiälar turında şulay yazılğan: (sitat) “Эти аресты фактически дезорганизовали работу научных и культурно-просветительских учреждений Мордовии. Из положенных по штату 32 сотрудников НИИМК к октябрю 1937 г. осталось лишь 8 человек, в том числе 5 аспирантов, переведенных в научные сотрудники до окончания срока учебы. Мордовская писательская организация, потерявшая более половины своих членов, была распущена вообще. Прекратился выпуск национальных журналов. Мордовское книжное издательство к августу 1937 г. выполнило план лишь на 10%”. Sitat tämam.
Muqşı-erzya intelligensiäsınıñ qayber wäkillären başqa sıymaslıq gönaxlarda ğayıplilär, yänäse, alar, Finlyandiä şpionnarı bulıp, Saranskidan Finlyandiäğa qadär tunnel' qazırğa häm Mordoviänı Finlyandiäğa quşarğa cıyınğannar. Bu keşelärne üz waqıtında böten Sovetlar Soyuzınnan cıyğan bulğannar. Alar mordva xalıqlarınıñ elitası bulğan. 1937 yılda NKVD çekistları 100 dän artıq şundıy keşene qulğa alalar häm alarnı berniçä ay qinap, eşlämägän eşlärne üzläreneñ östenä alırğa mäcbur itälär häm şulardan 73 keşene atıp üterälär.
1938 yılnıñ may ayında çekistlar Saranskidan tön'yak-könbatışta urnaşqan urmanda zur ber çoqır qazığannar häm üterelgän keşelärne şunda ştabel'lär belän öep taşlağannar. Anda yatqan mäyetlärneñ qulları artqa qayırılıp tora, çönki üterer aldınnan alarnı bäylägän bulğannar, ä başlarında ikeşär pulya tişege. Şulay uq bu çoqırda buş nağan gil'zaları da tabılğan. Bälki märxümnärneñ qayberläre, NKVD podvallarında atıp ta, älegä ülmägän bulğan. Alarnı çoqırğa taşlağanda tağı berär qat atqannar.
“Mordovskiy blok” eşen Mordoviänıñ NKVD komissarı Veyzager başlıy. Anı üzen qulğa alıp atqannan soñ, yaña komissar Krasovskiy bu eşne däwam itä häm 73 ğayıpsez keşeneñ tormışında ülem noqtası quya. 1939 yılda şul “mordovskiy blok” belän bäylängän xällär buyınça tikşerelü ütkärälär, şul üterüdä häm soraw alularda qatnaşqan çekistlarnıñ 17сен qulğa alalar. Mordoviänıñ NKVD başlığı Krasovskiynı häm anıñ tağı öç xezmätkären üzlären dä atıp üterälär, qalğan 14 çekistnı törmägä utırtalar.
Äle şul 73 keşe qaldıqları tabılu säbäbe belän Mordoviä prokuraturası cinayät eşe açarğa cıyına. Şulsın da äytep kitärgä kiräk, 1938 yılda NKVD binası bulğan urında xäzer Mordoviänıñ “Aq yortı“ häm xökümät kunakxanäse urnaşqan, monda Mordoviä xökümäte eşli, monda Mordoviä başlığı utıra, monda iñ xörmätle qunaqlar yäşi. Ä 66 yıl elek monda, qarañğı podvallarda, çekistlar mordva xalıqlarınıñ iñ uqımışlı, iñ buldıqlı keşelären yuq itkännär. İrek Bikkinin, Mordoviä.
Monda üterelep kümelgän keşelärneñ kübese erzya xalqınnan – 60 protsent, urıslar – 14 protsent, muqşılar – 10 protsent, qalğannarı – tatar, eston, latış, nemes häm başqalar. Alar bötenese 3 köndä NKVD podvallarında atılğan – 23 mayda 29 keşe, 24 mayda – 41 keşe, 25 mayda – tağı 3 keşe. Mordoviä respublikasınıñ iñ uqımışlı, iñ talantlı keşelären berdän üterep taşlıylar. Qaysıların millätçelektä ğayıplilär, qaysıların “xalıq doşmanı” dip atağannar, qaysıların Stalin, Voroşilov, Budennıynı üterergä cıyınuda ğayıplilär, kübesen “mordovskiy pravotrotskistskiy burjuazno-natsionalistiçeskiy terroristiçeskiy blok”ta qatnaşuda ğayıplägännär.
Professor Vladimir Abramovnıñ “Мордовский народ (1897-1939)” digän kitabında 1937 yılğı repressiälar turında şulay yazılğan: (sitat) “Эти аресты фактически дезорганизовали работу научных и культурно-просветительских учреждений Мордовии. Из положенных по штату 32 сотрудников НИИМК к октябрю 1937 г. осталось лишь 8 человек, в том числе 5 аспирантов, переведенных в научные сотрудники до окончания срока учебы. Мордовская писательская организация, потерявшая более половины своих членов, была распущена вообще. Прекратился выпуск национальных журналов. Мордовское книжное издательство к августу 1937 г. выполнило план лишь на 10%”. Sitat tämam.
Muqşı-erzya intelligensiäsınıñ qayber wäkillären başqa sıymaslıq gönaxlarda ğayıplilär, yänäse, alar, Finlyandiä şpionnarı bulıp, Saranskidan Finlyandiäğa qadär tunnel' qazırğa häm Mordoviänı Finlyandiäğa quşarğa cıyınğannar. Bu keşelärne üz waqıtında böten Sovetlar Soyuzınnan cıyğan bulğannar. Alar mordva xalıqlarınıñ elitası bulğan. 1937 yılda NKVD çekistları 100 dän artıq şundıy keşene qulğa alalar häm alarnı berniçä ay qinap, eşlämägän eşlärne üzläreneñ östenä alırğa mäcbur itälär häm şulardan 73 keşene atıp üterälär.
1938 yılnıñ may ayında çekistlar Saranskidan tön'yak-könbatışta urnaşqan urmanda zur ber çoqır qazığannar häm üterelgän keşelärne şunda ştabel'lär belän öep taşlağannar. Anda yatqan mäyetlärneñ qulları artqa qayırılıp tora, çönki üterer aldınnan alarnı bäylägän bulğannar, ä başlarında ikeşär pulya tişege. Şulay uq bu çoqırda buş nağan gil'zaları da tabılğan. Bälki märxümnärneñ qayberläre, NKVD podvallarında atıp ta, älegä ülmägän bulğan. Alarnı çoqırğa taşlağanda tağı berär qat atqannar.
“Mordovskiy blok” eşen Mordoviänıñ NKVD komissarı Veyzager başlıy. Anı üzen qulğa alıp atqannan soñ, yaña komissar Krasovskiy bu eşne däwam itä häm 73 ğayıpsez keşeneñ tormışında ülem noqtası quya. 1939 yılda şul “mordovskiy blok” belän bäylängän xällär buyınça tikşerelü ütkärälär, şul üterüdä häm soraw alularda qatnaşqan çekistlarnıñ 17сен qulğa alalar. Mordoviänıñ NKVD başlığı Krasovskiynı häm anıñ tağı öç xezmätkären üzlären dä atıp üterälär, qalğan 14 çekistnı törmägä utırtalar.
Äle şul 73 keşe qaldıqları tabılu säbäbe belän Mordoviä prokuraturası cinayät eşe açarğa cıyına. Şulsın da äytep kitärgä kiräk, 1938 yılda NKVD binası bulğan urında xäzer Mordoviänıñ “Aq yortı“ häm xökümät kunakxanäse urnaşqan, monda Mordoviä xökümäte eşli, monda Mordoviä başlığı utıra, monda iñ xörmätle qunaqlar yäşi. Ä 66 yıl elek monda, qarañğı podvallarda, çekistlar mordva xalıqlarınıñ iñ uqımışlı, iñ buldıqlı keşelären yuq itkännär. İrek Bikkinin, Mordoviä.
