2004nçe yılnıñ 30nçı sintäberendä Mordoviä tarixında berençe qat tatar xatını rayon başlığı buldı. Bu xatın — Adilä Färit qızı Kolesnikova. Anıñ belän interv'yu «Azatlıq» radiosında 2003nçe yılnıñ 31nçe iülendä işetterelgän ide inde. Ul waqıtta Adilä Mordoviänıñ İnsar rayonı Çelmodeyevskiy Maydan awıl xucalığı kooperativınıñ räise bulıp eşli ide. Adilä bu xucalıq belän 25 yıl citäkçelek itte häm iskitärlek uñışlarğa ireşte. Mäsälän, Adilä Çelmodeevskiy Maydan awılına eşkä kilgäç, monda bodaynı gektarınnan unike sentner alu reqord bulıp sanala ide, çönki bu awılnıñ cirläre bik yarlı sorı urman tufrağınnan tora. Ä soñğı unbiş yıllar inde mondağı qırlardan här yıl urtaça qırıq sentner aşlıq alıp toralar. Adilä xanım äytkänçä, ul teläsä, citmeş sentner da alır ide, tik annan soñ aşlıqnıñ bäyäse arta, di, zur fayda bulmas, di. “Çelmodeevskiy Maydan” xucalığında ber eşçegä küçerep sanasañ, yılına 235 meñ sumlıq produksiä citeşterelä. Bu awıldan berkem dä çitkä kitmi, çönki bu xucalıqta Mordoviä awıllarınıñ iñ zur xezmät xaqı tülänä, monda öylär häm kvartirlar tözelä, monda xätta öydäge mal-tuar öçen peçän dä buşlay birelä. Kolxoz öyne tözep kenä qalmıy, munçasın da, böten saray-qaraltıların da tözep birä. Bu urıs awılında tatar xatını Adiläneñ avtoritetı iskitärlek zur.
Şundıy görläp kilgän eşennän kürşe yarlı rayonnı kütärergä dip kitärgä kemneñ teläge bulır ide. Adilä Kolesnikova da moña ozaq qarışqan, ämma Mordoviä başlığı Nikolay Merkuşkin süzennän çığa almağan, çönki Adilä xanım Nikolay Merkuşkinğa bik räxmätle. Adilä şulay äytä (sitat): “Merkuşkin bulmasa ide, mine yaqlamasa ide, İnsar rayonı başlığı Nikolay Fanakin bezneñ xucalıqnı bötenläy tuzdırğan bulır ide”, di Adilä. Rayon başlığınıñ Adilä Kolesnikovağa könläşüe şundıy zur bulğan, ul ber märtäbä dä bu awılğa, bu xucalıqqa kilmägän, bu xucalıqnıñ uñışların rayon ğazetında da kürsätmi bulğannar.
Xäzer Çelmodeevskiy Maydan xucalığında citäkçe itep Adiläneñ baş injener bulıp eşläwçe ire Viktor tügel, alarnıñ şulay uq Viktor isemle 24 yäşlek ölkän ulları qalğan häm rayon başlığı Nikolay Fanakin ğömerendä berençe qat Çelmodeevskiy Maydanğa kilep qarağan, andağı fermalarğa, andağı ör-yaña awıl xucalığı maşinalarına is-aqılı kitkän. Äle Adilä Kolesnikova belän Niqolay Fanaqin doşmannar tügel, äle alar kollegalar, ike kürşe rayon belän citäkçelek itälär.
Adiläneñ ikençe ulı Valera öç ay äniseneñ şäxsi yöretüçe bulıp eşlägän. Annan soñ kire awıl xucalığı eşenä qaytqan. Xäzer Valera traktorda eşli, cäyen üzeneñ yaratqan kombaynına utırır. Valera äytkän (sitat): “Min konkret eş yaratam, kürenep torsın. Ä maşinada rayon başlığın yöretep toru minem öçen tügel”, digän.
Şulsı qızıq, Adiläneñ ölkän ulı Viktor pasportında urıs bulıp yazılğan, ä Valera – tatar. Ul 6 yäşenä qadär tatar awılında, üzeneñ Bibisara isemle tatar äbiendä üskän. Şunnan, Adilä üze äytkänçä, Valera äniseneñ ulı tügel, äbiseneñ ulı. Adilä xanım änise Bibisara apa yış qına peşerä torğan aşı – toqmaç (mişärçä “salma”) bik tämle bulsa da, “iñ yaratqan aşım – pärämäç”, di. Adilä ölkän ulı Viktornıñ fevral' betkändä awıldaş urıs qızına öylänüenä bik şatlana häm äle ikençe ulı Valeranı tatar qızına öyländerergä tırışaçağın äytä.
Adilä xanımnıñ qız familiäse Kirimova. Ul İnsar rayonı Yandovişçe awılında 1953nçe yılda tuğan. Mäskäwdä häm Tübän Novgorodta yuğarı partiä mäktäpläre betergän, tuğan awılı Yandovişçeda klub mödire, agronom bulıp eşlägän. Annan 1979nçı yılda Adiläne İnsar rayonınıñ ul waqıttağı berençe sekretare İsmail İsxaq ulı Syafukov Çelmodeevskiy Maydan awılına partiä komitetı sekretare itep cibärgän. Ä 1980nçe yılda inde İsmail abıy Adiläne kolxoz räise itep quyğan.
Adilä ul waqıtta kolxoz şoferı Viktor Kolesnikovqa irgä çıqqan bulğan häm bala tabarğa da inde äzerlänä bulğan. Ämma İsmail abıy Syafukovqa qarşı bara almağan. Adilä xäzer äytä: “Min bik qurqa idem, eştän genä qumasınnar”, diep, “eştän qusalar, qaya barırmın?”. Adiläneñ berençe balası Viktor tuğaç 17 kön genä öyendä torğan, annan soñ inde eşkä çığarğa turı kilgän. İkençe balası Valera tuğaç, ike ay bala belän utırırğa röxsät itkännär, annan soñ haman eşkä çığarğa turı kilgän.
Adilä yaña eşeneñ awırlığı turında şulay äytä (sitat): “Äle min citäklägän Kadoşkin rayonında 25 awıl. Şular arasında öç tatar awılı, İsa, Latış häm Nasaqan Pot'ma. Minem eleqke “Çelmodeevskiy Maydan” kooperativıym böten şul 25 awıl citeştergän produksiädan öç märtäbä artıq produksiä birä”. Sitat tämam.
Adilä Färit qızı Kolesnikova belän äñgämädän özeklär tıñlağız:
– Adilä xanım, sez niçek añlatasız, seznen wıt xazer Qadoşkin rayonında, sez rayon başlığı häm Qadoşkinnın poselogıynıyn da başlığı tatar qatını, Ğaliä Kyämil qızı Xansvyarova. Monı niçek añlatalasız?
– Vapşçetı awır at'ırğa daje. Kstati, Ğaliä pretendentqa bula toje na glavu rayona. Bu voprosqa inde nilär, irlär otveçat' itsennär, mujiklar. Min daje ne moğu xazer otvetit' itärgä, nik irlär tabalmağannar begen poseloknı wozglawit i rayonnı wozglawit itärgä.
– Adilä xanım, şundıy uñışlı eşläp barğan xucalıqtan sezgä kitärgä turı kilde. Kitärgä dä telämägän idegez, ämma inde kittegez. Xazer yaña eş urınığızda üzegezne niçek toyasız?
– Bu eştä min üzemne urnıdağı kebek poqa äldä sanıy almıym. Awırlıqlar – tege eştä keçkenä obyem ide, ä monda zur eşlär. Awıllar wes tetelgän, i begen ciärğa ber quçağa miña bik awır. Ber yılda bu eşlärne min eşliälmim.
– Adilä xanım, seznen könegez niçek bula, qaçan torasız, nişlisez kön buyına, niçek könegez ütä?
– Min toram irtä, bişençe yartıda toram. Altınçı yartıda kitäm eşkä. Artıq ügä uje min qat'mim kiçkä tiklem. İrtä belän kolxozlarğa yörim, annan monda, apparat eşe, uqıtuçılar, vraçlar. Soñğa säyät tuğızda, unnarda eştän kitäm.
– Adilä xanım, ä kem aşarğa peşerä, sezneñ waqıtığız yuq bit?
– Aş peşeregä waqıtım yuq, aşnı peşerälär irlär, malıylar. İ äni üdä, ul bulışa, ul peşerä.
– Äniegezneñ iseme niçek?
– Bibisara Usmanovna.
– Sigezençe mart könendä böten dönyada yäşäwçe tatar xatın-qızlarına närsä äytäler idegez?
– Baryam belän täbrik itärgä. Tatar xatınnarına şılay uq çıdamlı bulsınnar, sawlıq, ülärendä bäxet bulsın, baylıq bulsın, i vs'o.
Bu Mordoviänıñ Qadoşkin rayonı başlığı, ğomere buyı armıy-talmıy eşlägän kürenekle tatar xatını Adilä Färit qızı Kolesnikova ide.
Anıñ tuğan Yandovişçe awılınnan tağın ber kürenekle tatar keşese çıqqan. Ul Ästerxan yazuçılar oyışmasınıñ räise, kürenekle urıs yazuçısı Adixan İsmail ulı Şadrin. Adixan abıy 1929nçı yılnıñ 1nçe iülendä İnsar öyazeneñ Yandovişçe awılında tuğan. Rasqulaçiwanie waqıtında ber yäşlek balanı ata-anası Ästerxanğa alıp kitkän. Şunnan birle Adixan abıy, 75 yäştän artıp kitüenä karamastan, ğomerendä berqayçan da tuğan awılına qaytmağan. Yandovişçe awılında alarnıñ şundıy kürenekle yaqtaşları buluı turında küptän tügel genä beldelär. Adilä Kolesnikova Adixan abıynı tuğan awılına kilep qararğa çaqıra, anı bik yaxşı qarşı alırğa cıyına. Şunı dä äytergä kiräk, böten dönyağa bilgele bulğan astrofizik, akademik Räşit Syunyaevnıñ ber äbise, Lätifä apa, şul uq Yandovişçe awılında tuğan ikän. Adilä Kolesnikova Räşit abıy Syunyaevnı da äbiseneñ tuğan awılında qunaq bulıp kitärgä çaqıra. Adilä Färit qızı kebek şundıy aqıllı, köçle xatın-qızları bulğanda tatar xalqı yuğalmas dip ışanırğa bula.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
